Heima er bezt - 01.03.1954, Blaðsíða 7

Nr. 3
Heima er bezt
71
Þorsteinn Konráðsson:
Frá Grímstungu í Vatnsdal
Þó að margt hafi verið ritað
úr sögu seinni ára, þá hef ég ekki
rekizt á, að neitt hafi verið skráð
opinberlega um byltingu þá, sem
orðið hefur á sviði kirkjunnar.
Það er að segja fækkun presta,
niðurlagðar kirkjur og samein-
uð prestaköll. Þetta er þó mál-
efni, sem þjóðina varðar, og mun
eiga sinn þátt í því ástandi, er
nú ríkir í landinu. Grein sú, sem
hér fer á eftir fjallar um sókn-
arskipun í Vatnsdal að fornu
og nýju, og í sambandi við það
getið um niðurlagning tveggja
kirkna þar á 19. öld. Heimildir,
sem stuðzt er við, eru Prestaævir
Sighvatar Grímssonar, í Lands-
bókasafninu, Sóknarbækur
Grímstungukirkj u, í Þjóðskjala-
safninu og ennfremur fornbréfa-
söfnin.
í annarri grein verður skýrt
frá ábúendum í Grímstungu
frá 1852 til þessa dags. í sam-
bandi við það birtast hér tvö
ævisögubrot, er varðveitzt hafa
í handriti; eru þau bæði rituð af
samtíðarmanni þeirra mæðgina,
Guðrúnar Þorsteinsdóttur í
Grímstungu og syni hennar, Þor-
steini Eggertssyni, síðar bónda
á Haukagili. Ævisögubrot þessi
eru rituð af Birni Sigfússyni,
hreppstjóra á Kornsá; munu
þau rituð á síðari árum hans.
Björn dó á Kornsá 1931 á 83.
aldursári.
Ennfremur skal þess getið, að
til er prentuð æviminning Þor-
steins Eggertssonar, er kom út
1884.
Um bústærð í Grímstungu er
tekið eftir gömlum sveitarbók-
um í Áshreppi í Þjóðskjalasafn-
inu.
I. Frá Þjóðveldistímunum.
Um og eftir kristnitökuna ár-
ið 1000 hefst saga kirkju og
kristindóms hér í landi, en mik-
ið frá þeim tímum og jafnvel
aftur í miðaldir er horfið í móðu
fortíðarinnar. Þær aðalheimildir,
sem fyrir hendi eru, finnast í
löggjöfinni frá þjóðveldistímun-
um, Kristirétti hinum forna (sjá
Skálholtsbók).
Þróunarsaga kristninnar í
landinu er löng og margþætt.
Verður hún ekki rakin í tíma-
ritsgrein öðruvísi en stiklað á
örfáum atriðum.
Hvar og hvenær fyrsta kirkja
hafi verið byggð, er blandað
málum. Kristnisaga telur kirkj-
una í Ási í Hegranesi byggða
XVI árum fyrir kristintökuna,
eða árið 984. í þætti Þorvaldar
víðförla er þess getið, að Ólafur
á Haukagili hafi látið gera
kirkju á bæ sínum skömmu fyr-
ir andlát sitt. Hann dó 982. Er
hér sennilega blandað málum
við Hofskirkju, er Þorkell krabla
lét gera á bæ sínum Hofi í Vatns-
dal skömmu eftir kristintökuna.
Það er sögulega sannað, að Gizz-
ur hvíti lét reisa kirkju í Skál-
hloti 1000, en úr því fjölgaði þeim
um land allt.
Þessar fyrstu kirkjur virðast
hafa verið í eigu þeirra, er létu
reisa þær og mun svo hafa ver-
ið um langan aldur.
Þeim sem vilja kynna sér sögu
fornkirkjunnar í gegnum mið-
aldirnar, vfsa ég í fornbréfa-
söfnin; þau eru ótæmandi
fræðalind og óefað eitt af því
merkilegasta, sem við eigum.
Kirkjunum fjölgaði um næstu
aldir um allt land og um og eft-
ir 1300 eru þær orðnar fjöl-
margar og þess utan mesti
urmull af bænhúsum.
II. Kirkjur í Vatnsdal á 19. öld,
er lagðar hafa verið niður.
Langt aftur í aldir voru kirkj-
ur á mörgum bæjum í Vatnsdal,
enum 1800 eru þær aðeins orðn-
ar 3 og verður að nokkru sagt
frá afdrifum þeirra tveggja, er
lagðar voru niður á 19. öldinni.
Á Másstöðum var útkirkja frá
Undirfelli. Hennar er fyrst getið
um 1200, og alla tíð fram til 1811,
eða nærri í sex aldir. Endalok
þeirrar kirkju urðu þau, að
snjóflóð féll á hana, fyllti hana
af snjó, aur og möl og sligaði
veggi. Þetta skeði að aflokinni
messu. Séra Páll Bjarnason á
Undirfelli hafði flutt þar messu
þennan dag. Var fólkið nýkom-
ið út úr kirkjunni, er skriðan
féll.
Þessi kirkja var ekki byggð
upp aftur, en sóknin sameinuð
Undirfellssókn.
Um skriðuhlaup þetta og hrun
kirkjunnar skrifar Gísli Kon-
ráðsson í Húnvetningasögu sinni.
Fram yfir síðastliðin aldamót
mátti sjá merki þess á Másstöð-
um, hvar kirkjan og grafreitur-
inn höfðu verið.
Saga Másstaða sýnir og
glöggt, hvaða öryggisleysi þeir
bændur hafa verið háðir víða
um land, er búið hafa á hættu-
svæðum undir bröttum fjöll-
um; einatt misst eignir sínar og
stundum liðið manntjón.
Másstaðir standa undir Vatns-
dalsfjalli niður við flóðið, næsti
bær fyrir norðan Hjallaland.
Aftur á móti lá hin forna
Grímstungusókn í innanverðum
Vatnsdal beggja megin árinnar
undir heiðinni. Sóknartakmörk-
in voru Gilá að austan, en Saur-
bær að vestan; þar fyrir norðan
tók við Undirfellssókn út að
Másstaðasókn. Það er ekki með
öllu ófróðlegt að líta aftur í
tímann og kynnast fólkstölunni
á heimilunum í fyrri tíð. Hið
elzta manntal, sem ég hef náð í,
er manntal Árna Magnússonar
frá 1703. Tek ég upp nöfn heim-
ilanna ásamt fólkstölu á hverju
heimili í Grímstungusókn. Er
það tekið fram að austan og út
að vestan.
Manntalið er þannig:
Gilá 6 manns
Marðarnúpur 11 —
Melagerði 3 —
Guðrúnarstaðir 11 —
Vaglar 4 — .
Kárdalstunga 3 —
Hólkot 3 —
Þórormstunga 9 —
Kot 10 —
Forsæludalur 6 —
Grímstunga 10 —