Heima er bezt - 01.01.1960, Blaðsíða 18

Einar Hjörleifsson Kvaran
járnið er hert til stálgerðar. Hinn lítt mótaði leir skap-
hafnar ungmennisins fékk þar þá mótun sem henni
hæfði. Þetta er vert að hafa í huga, er vér athugum af-
stöðu E. H. K. til sálarrannsóknanna.
Eins og geta rná nærri um jafnhugsandi mann og
spurulan um rök mannlegs lífs, gat ekki hjá því farið,
að spurningin um framhald lífsins leitaði snemma í huga
hans. Jafnvíst mun það og vera, að hin ævagamla kenn-
ing kirkjunnar um eilífa sælu eða eilífa útskúfun fór
fjarri því að fullnægja honum eða svara spurningum
hans. Enda mun naumast unnt að hugsa sér nokkuð
fjær anda og lífsskoðun E. H. K. en útskúfunarkenn-
inguna. En hann spyr og spyr. Hann er enn ungur að
árum, er hann yrkir kvæðið um Sjöttu för Sindbaðs
sjómanns, sem endar svo:
Svo brýt ég sjálfur bátinn minn
og berst inn í gljúfraveginn.
Við förum þar loksins allir inn. —
En er nokkuð hinumegin?
Meira en tugur ára líður í efasemdum og sífelldri leit,
áður en skáldið fengi svar. En þegar svarið loks var
fengið, lét hann sér ekki nægja að eiga það einn, held-
ur varði hann gáfu sinni, list og kröftum til hinztu
stundar, til þess að boða þjóð sinni þann sannleika, sem
hann taldi sig hafa fundið, þá huggun, sem honum hafði
hlotnazt, það Ijós, sem honum lýsti. Og þessi reynsla
hans skýrði málminn í list hans, færði kenningu hans
og lífsskoðun á hærra stig og gerði hann tvímælalaust
einn af helztu spámönnum þjóðar sinnar, ef vér meg-
um gefa nokkrum rhanni slíkt virðingarheiti. Það hef-
ur verið sagt, að ef til vill muni skáldverk E. H. K.
gleymast með þjóð vorri, sem ég raunar efa stórlega,
meðan íslenzk tunga er töluð, og menn kunna að greina
kjarnann frá hisminu, en jafnframt að boðun hans um
framhald lífsins eftir dauðann muni aldrei firnast. En
ég held að erfitt verði að skilja þetta tvennt að, svo
margsaman slungnir sem þessir þættir eru í ritverkum
hans, bæði skáldskap og ritgerðum.
Svo er talið að fyrstu viðunanlegu svörin við spurn-
ingunni: er nokkuð hinum megin? hafi E. H. K. feng-
ið við lestur hinnar frægu bókar enska heimspekingsins
F. W. H. Mayers: Persónuleiki mannsins, en henni
mun hann hafa kynnzt rétt upp úr aldamótunum síð-
ustu, er hann dvaldist hér á Akureyri. Enda þótt þetta
megi rétt vera, þykir mér samt fremur ótrúlegt, að
hann hafi ekki haft kynni af þessum málum fyrr. Hann
hafði dvalizt langdvölum vestur í Ameríku, en í
Ameríku stóð vagga spiritismans og sálarrannsóknanna,
og þykir mér furðulegt, ef jafn vökull maður og E. H.
K. hefur ekki kynnt sér þá hluti þar vestra, ekki sízt
þegar þess er gætt, að hann varð þar fyrir ástvina-
missi og þungum hörmum. Eins þykir mér sem niður-
lagsorð sögunnar Örðugasti hjallinn, sem samin er
nokkrum árum fyrr, bendi ótvírætt í þá átt, að hann
hafi verið að hneigjast að kenningum spiritismans og
sálarrannsóknamannanna. Um hitt verður ekki deilt, að
bók Myers kunni að hafa rekið smiðshöggið á leit hans,
því að sannanirnar eru þar fleiri og röksemdaleiðslan
skýrari en í flestum öðrum ritum um sálræn efni. Það
er og fullvíst, að á árunum 1903—1905 hefur hann bar-
áttu sína fyrir því máli, sem eftir það var í huga hans
mikilvægasta mál mannkynsins alls. En það var sönnun-
in fyrir persónulegu framhaldslífi mannsins, og því að
hinir framliðnu gætu haft samband við þá, sem enn
dveldust í jarðlíkamanum.
Kunnugir menn E. H. K. segja, að einn ríkasti þátt-
urinn í eðli hans hafi verið varfærnin. Þegar það er
haft í huga ásamt sannleiksást hans og gagnrýnu raun-
sæi Brandesarmanna, þá er ljóst, að það hefur hlotið að
kosta hann mikla leit, mikla umhugsun og mikla bar-
áttu áður en hann hefur öðlazt þann sannfæringar-
grundvöll, að hann telji sér fært að svara jákvætt spurn-
ingunni miklu: Er nokkuð hinumegin? Og þess meg-
um vér vera fullviss, að ef leit hans, eftir að öll rök
með og móti höfðu verið vegin á hina nákvæmustu vog
gagnrýninnar, hefði leitt til gagnstæðs svars við það,
sem hann fékk, mundi hann ekki hafa hikað við að
bera þeim málstað vitni. Ég get fyllilega tekið undir
þau ummæli sr. Jóns Auðuns, „að það var okkar lán,
að hann skyldi gerast fyrsti talsmaður spiritismans á
íslandi“. Varfærni hans, rökvísi og gáfur voru þeim,
er lítið vissu. trygging þess, að hér væri ekki farið með
fleipur. Mannúð hans var trygging þess, að málefnið
væri í þjónustu kærleikans, og loks var ritsnilld hans og
fimi að sækja og verja mál það vopn, sem ruddi mál-
efninu braut og þau hertygi. sem örvar andstæðinganna
hrukku af, máttlausar og ósaknæmar. Þegar þetta er
hugleitt, fljúga mér í hug ummæli sr. Kristins Daníels-
sonar í minningarræðu um E. H. K. nýlátinn, en hann
segir frá því að í miðilssambandi í Englandi hafi fram
14 Heima er bezt