Heima er bezt - 01.05.1990, Blaðsíða 2

Vorbati
Einhver þarfasta bók, sem út hefur
komið hin síðari ár, er Veðurfræði
Eyfellings eftir Þórð Tómasson frá
Vallatúni (útg. 1979). Hún hefur sér
margt til gildis fyrir almenna mennt-
un íslendinga og hver sá, sem les þessi
fræði, verður auðugri i andanum.
Einhverjum kann að þykja nóg um
veðurfarstal á landi voru og varla
verður borið á móti því, að óvenju
mikið er um veður skrafað og ekki
ófyrirsynju. Þrátt fyrir bætta tækni á
öllum sviðum, þá verðum við, sem
búum við nyrsta haf, að sætta okkur
við, að illviðri og ófærð gera ósjaldan
strik í reikninginn og breyta ýmsum
áætlunum okkar. Er það mörgum í
fersku minni, að á útmánuðum lentu
ferðamenn í ýmsum hremmingum
vegna illviðra og mikilla snjóalaga.
Setti það mark sitt á fréttir fjölmiðla og
væri óneitanlega fróðlegt að kanna
hversu mikið rúm illviðrislýsingar
hafa hlotið í fréttum síðastliðna tvo
eða þrjá mánuði.
Þegar við gluggum í bók Þórðar
Tómassonar, komumst við brátt að
raun um að mikil breyting hefur orðið
á umræðum um veðrið og við verðum
að játa að ólíkt eru þær fábrotnari nú,
en áður var. íslenskan er óvenjulega
auðug af myndrænum orðum og orð-
tökum um veðurfar, sem á síðari árum
hafa mörg hver fallið í gleymsku og
ekkert komið í þeirra stað.
Fáir munu nú skilja, ef einhverjum
yrði á að andvarpa og segja: „Betur að
guð gæfi að hann færi að mýkja.“
Hvað þá þetta andsvar: „Hann er ekki
mýkindalegur.“ Og þá var oft sagt, að
frost herti undir lin (þ.e. hláku).
Þessi dæmi eru tekin úr bók Þórðar.
Hann víkur að þeim, þegar hann
fjallar um þau veðrabrigði, sem við
þráðum ákaft í lok apríl sl. Og ósjald-
an fylgja skemmtilegar sögur sér-
stæðum veðurorðum og get ég ekki
stillt mig um að birta hér stuttan kafla
úr Veðurfræðum:
„Þíðvindur, öðru nafni þeyvindur
eða hlákuvindur, flutti með sér þíðu,
sem einnig heitir þeyr eða hláka.
Orðið frostleysuvindur var einnig til í
máli. Um aðför þessarar veðurbreyt-
ingar var sagt: Hann er að slá til lins,
Hann er að milda sig upp, Það dregur
til lins, ætlar að lina, ætlar að hlána, er
komin hlákuvera, Hann ætlar að berja
í sig lin. Þetta gat einnig orðið, þótt
fólki þætti hann ekki hlákulegur eða
mýkingalegur. Þuríður Jónsdóttir
ljósmóðir í Hvammi sagði mér að
þeyvindur af útnorðri héti Bessaþeyr
og fylgdi þessi saga: Endur fyrir löngu
var mikil harðindatíð á íslandi,
svellalög yfir öllu landi, réttnefnd
molharðindi. Meiri eða minni fjárfell-
ir vofði yfir flestum byggðum. Þá var
uppi vitur og forspár og bænheitur
maður er Bessi hét. Hann orti þessa
visu eitt sinn, er mönnum varð tíðrætt
um voðann, sem var fyrir dyrum:
Máttugur er góður guð að gefa hláku,
á útnorðan með engri bliku
og láta hana standa í viku.
Guð lét Bessa ekki verða ómerkan
orða sinna og þeyrinn, sem þá bjarg-
aði öllu lífi, hefur síðan heitið Bessa-
þeyr“
í upphafi þessa spjalls lagði ég
áherslu á gildi bókar Þórðar Tómas-
sonar fyrir almenna menntun. Því er
ljóst, að hún á erindi við uppvaxandi
kynslóðir og kæmi að góðu gagni
við kennslu í skólum landsins, hvort
heldur er í átthagafræði, bókmennt-
um eða málrækt. Sérhver bók, sem
auðgar íslenska tungu, er fjörgjafi
menningar og mennta. Fjöldi þeirra
orða og orðtaka, sem Þórður frá
Vallatúni hefur safnað saman, skýrir
af fágætri alúð og setur í rétt sam-
hengi, svo auðskilin verða, koma víða
fyrir í íslenskum bókmenntum, í lausu
máli og þá ekki síður í ljóðum. íslensk
skáld sóttu ósjaldan í þennan sjóð
jafnt í beinum lýsingum sem í lík-
ingamáli. Jón Þorláksson á Bægisá
hafði langþráða veðurblíðu íslenska
sumarsins í huga, þegar hann sneri
Paradísarmissi Miltons á móðurmál
sitt:
„Blíður er árblær,
blíð er dags koma,
fylgja henni tónar
töfrafullir
árvakra fugla,
sem er eyrnalist.“
Og jafnframt orti hann um blíða
kvöldkomu „í kælu mildri.“ Skýring-
ar Veðurfræði Eyfellings eru mikil-
vægar öllum þeim, sem njóta vilja
bókmennta fyrri tíma og raunar allt til
þessa dags. Mcnn verða að kunna
skil á útrænu og blæ, þegar þeir lesa
ljóð Kristjáns frá Djúpalæk um Þetta
land, sem vel á við að hafa yfir og
hugleiða í sumarbyrjun:
Þetta land geymir allt sem ég ann.
Býr í árniði grunntónn míns lags.
Hjá þess jurt veit ég blómálf
míns brags.
Milli bjarkanna yndi ég fann.
Ber mér útræna ilminn frá sjó.
Blærinn angar frá lyngi í mó.
Djúpa hugró á fjöllum ég finn.
Meðal fólksins er vettvangur minn.
Þetta land skamma stund
bjó mér stað.
Ég er strá í þess mold. Ég er það.
Við upphaf þessa mánaðar kom
vorbatinn og var öllum velkominn.
Þeir sem ennþá sinna sauðburði önd-
uðu léttar og jarðyrkjumenn töldu lít-
ið frost í jörðu. Von mín er sú, að ekki
sé neinna Hrafnahreta að vænta og að
sumarið reynist okkur öllum farsælt
og frjótt.
B. G.
146 Heima er bezt