Heima er bezt - 01.02.1995, Blaðsíða 26

í mínum huga er
það svo, að í æsku
minni hafi fleirtölu-
orðið amboð aðeins
verið notað um hríf-
ur, orf og þá hluti
sem þeim tengdust.
Þetta hef ég borið
undir nokkra aðila á
mínum aldri, og telja
þeir sig muna að svo
hafi verið.
Þar sem mér er
ljóst að merking
orða er og hefur
alltaf verið eitthvað
misjöfn eftir lands-
hlutum, vil ég taka
það fram að þeir, sem
ég hef rætt við, eru
allir af vestur- og
norðvesturhluta
landsins.
Þegar ég ætlaði að
fara að fjalla um orf og
hrífur, datt mér í hug
að leita á náðir orða-
bókar Menningarsjóðs frá árinu 1963, sem ég hafði innan
seilingar, og vissulega varð ég undrandi, þegar ég sá þar
að orðið AMBOÐ ætti við: 1) heimilistæki, 2) jarð-
yrkjverkfæri og heyskapartæki og það án skýringar á því,
hvort um væri að ræða hand- og eða vélknúin tæki.
Framanskráða skýringu fannst mér nauðsynlegt að hafa
hér í upphafi þessa pistils, sem aðeins mun fjalla um orf,
hrífur, ljái, brýni og hverfisteina, eins og ég man best eft-
ir þeim.
Tréorfin, sem enn eru víða til og fást í ýmsum verslun-
um og sjást reyndar öðru hverju í notkun, eru eins og
fyrstu orfin sem ég man eftir. Þessi orf eru sívöl að neðan
en köntuð að ofan, um 12 tomma í þvermál. Á þeim eru
tveir hælar, og var efri hællinn nefndur kerling, ætlaður
fyrir hægri hönd og sneri beint upp í slætti en sá neðri
karl. Yar hann fyrir vinstri hönd og sneri út til vinstri í
slætti. Hælar þessir voru fastir á orfinu og því ófæranleg-
Ingvar Björnsson:
Amboð
ir. Lengd orfa var
misjöfn, enda þurftu
þau að vera í sam-
ræmi við hæð sláttu-
manns.
Til voru einnig
svonefnd kvenorf, og
minnir mig að þau
væru eitthvað grennri
en karlorfin. Neðst á
orfinu voru tveir
hringir eða orfhólkar,
og var hlutverk þeirra
að halda ljánum föst-
um í orfinu. Hver
sláttumaður hafði sitt
eigið orf, og þurfti
hann í upphafi að
stytta það ef þörf var
á. Svo þurfti hann
einnig að tálga ákveð-
inn fláa neðst á orfið,
svo að þjó ljásins
kæmist milli orfs og
hólka og sæti þar vel
fast. Af þessum fláa
réðst það, hve rétt ljár-
inn sat í orfinu, og því
var þetta nokkurt vandaverk, enda kallað „að búa í hend-
ur sér.“
Síðar meir kom svo álorfið til sögunnar. Helstu kostir
þess voru þeir, að hægt var að færa hælana svo sem þurfa
þótti og hve létt þau voru. Hins vegar þóttu þau sóðaleg,
því ál settist á ermar og handleggi. Svo vildu þau hitna
talsvert í mikilli sól og logni.
Hrífan
Hrífur voru alfarið úr tré, skaftið sívalt en þó flatt að
neðan, og þar var því smeygt inn í rifu á hausnum, sem
einnig var úr tré. Niður úr hausnum gengu svo trétindarn-
ir, heimatilbúnir úr birki, greni eða innfluttum harðviði,
sem brúnspónn mun hafa heitið en í daglegu tali var hann
nefndur brúnbis, að því er mig minnir. Hann þótti bæði
endingarbestur og best að tálga hann til.
62 Heima er bezt