Heima er bezt - 01.02.1995, Blaðsíða 27

Að tálga tinda
var yfirleitt karla-
verk, og þótti sá með
eindæmum klaufskur,
sem ekki gat tálgað beinan
Mfutind. Síðar komu svo
jám- og að lokum áltindar,
og vom þeir eftirsóttastir.
Til þess að styrkja hrífuhausinn var sett ál
eða járnklofi á hrífuskaftið og fram á hausinn, og var af
þessu mikill styrkur. Af tréhausnum tók svo álhausinn
við og varð hann allvinsæll.
Samhliða tréhrífunni kom svo álhrífan, en þar sem hún
hafði sömu galla og álorfið, náði hún aldrei þeim vin-
sældum sem tréhi ífan hafði almennt séð.
biti ljáa til hins betra. Steinninn sjálfur, sem var nokkuð
þykk, kringlótt skífa með ferköntuðu gati í miðju, var
innfluttur en kassinn, sem hann var settur í, svo og annar
búnaður sem til þurfti, var heimasmíðaður og því voru
engir tveir fullbúnir hverfisteinar eins.
í gegnum gatið á steininum var settur ferkantaður öxull
og á hann búnaður, sem leit líkt út og sveifarnar, sem í
dag knýja venjuleg reiðhjól áfram. Þetta tengdist síðan
fótafjöl, sem brýnslumaðurinn knúði áfram. Kassinn, sem
steinninn var settur í, var nær fylltur með vatni, sem sá til
þess að ljáblaðið eða eggin lægju í vatni á meðan brýnsla
stóð yfir.
Brýnið
Ljárinn
Elstu ljáimir, sem ég man eftir, voru svonefndir bakka-
ljáir. Þessir ljáir voru heimasmíðaðir eða fengnir hjá ein-
hverjum hagleiksmanni. Þessir ljáir voru í þrennu lagi,
það er bakka með þjói, járnhnoði og ljáblaði. Þar sem
þessi ljáblöð voru deig, vildi bit tolla illa í þeim og varð
því oft að dengja þau. Denging fór þannig fram, að ljár-
inn var settur á svonefndan steðja, en það var efnismikill
járnkubbur, og þar var egg blaðsins barin til með hamri
og að þeirri aðgerð lokinni leit hún út eins og stór, skörð-
óttur hnífur, sem margar húsfreyjur eiga í fómm sínum.
Það má nærri geta, að þessir ljáir hafa ekki verið bit-
miklir, og ekki bætti það úr skák, að brýnið var flís úr
steini, þ.e.a.s. tilhöggvinn steinn, sem henta þótti við
brýnsluna.
Eftir bakkaljáinn komu svo skoskir heildregnir ljáir,
það er smíðaðir í einu lagi og voru þeir hrein undraverk
miðað við forvera sína.
Ég hygg, að um svipað leyti og skosku ljáirnir komu,
hafi hverfisteinninn litið dagsins ljós.
Að endingu komu svo Eylandsljáirnir til sögunnar. Þeir
voru kenndir við Árna G. Eylands búfræðiráðunaut og
síðar alþingismann, sem hannaði þá og sá um smíði
þeirra, að mig minnir í Noregi. Þessir ljáir voru úr vel
hertu efni og mjög bitgóðir.
Hverfisteinarnir voru mikil þarfaþing, sem gjörbreyttu
Eftir steinbrýnið kom svo erlent brýni, svonefnt Car-
borundumbrýni. í fyrstu voru þetta fremur gróf brýni, en
síðar kom aðrar gerðir, og voru þær með annan helming-
inn fínan en hinn grófan. Þessi brýni eru enn á markaði
hér og þykja afburðagóð. Carborundum er kísilkol, afar
hart efnasamband kolefnis og kísils, og notað til alls kyns
slípunar.
Þessum lýsingum mínum á gömlum heyskapartækjum
er nú lokið, en mig langar til að bæta hér við örfáum orð-
um til gamans og fróðleiks fyrir þá, sem ekki þekkja þar
til.
Þar sem ýmsar hættur gátu stafað af þessum einföldu
verkfærum, þó að slíkt virðist ekki auðséð, varð að hafa
vissa varúð við notkun þeirra. Orf með ljá í mátti aldrei
leggja frá sér á teig eða upp við vegg (torfvegg) án þess
að ljánum væri vel stungið í grassvörðinn. Þar sem slíkt
var ekki hægt, skyldi ljárinn tekinn úr orfinu.
Þar sem hrífa stóð upp við vegg með hausinn niður, gat
það valdið slysi, væri á tindanan stigið. Því skyldi haus
hrífunnar alltaf snúa upp. Lægi hrífa á jörðu með tinda
upp, gat sá er framhjá gekk, stigið á tindana og þá fengið
slæmt högg af skaftinu, þegar það reistist upp. Vegna
þessa var einfaldlega komið á þeirri sögn, að aldrei mætti
láta hrífutinda snúa upp, því að slíkt boðaði rigningu.
Já, þeir höfðu sínar slysavarnir í góðu lagi, gömlu
Heima er bezt 63