Æskan - 01.05.1990, Blaðsíða 27

Öflugur
stjörnusjónauki
Clmsjón: Pór Jakobsson
bu s'®astbðnum varð einstæður at-
r ' sögu geimvísinda. Skotið var á
stj. gervihnetti einum sterkasta
ið UUstnnauka sem smíðaður hefur ver-
best6^119 kiillnar °2 veðurs þurfti að
Sjó ^ ®eirnsk°tinu en það tókst um síðir.
n4uiíanum var þannig komið fyrir
Hjil^ Vi® 'ofthjúp jarðar. Það munaði
"bkið -^V' ®eisiar stíarnanna dofna
a leið sinni niður um lofthjúpinn.
Un • - ° ra stíörnunum er miklu skærara
setu ' ^111 (kílómetra) hæð en þar
an V'^ öveljumst á yfirborði jarðar. Það-
pv 6St þá iíka miklu lengra út í geiminn.
en ra§ðið ætti að sjást til eldri stjarna
bvi nnt verið að athuga til þessa
alheimurinn þenst nefnilega út í sí-
fellu. Sem sé: því lengra sem tekst að
skyggnast út í óravíðan geiminn þeim
mun eldri hluta alheimsins tekst manni
að sjá.
I vísindaþætti Æskunnar hefur verið
fylgst nokkuð vel með geimferðafréttum
og þótti því ekki úr vegi að fá leyfi til að
birta frétt Ríkisútvarpsins um geim-
sjónaukann. Hún fylgir hér á eftir:
„Stjörnusjónaukinn nemur fyrirbrigði
úti í geimnum fimm hundrum þúsund
sinnum betur en mannlegt auga og tíu
sinnum betur en nokkur annar stjörnu-
kíkir í heiminum. Þrettán ár tók að smíða
hann og það kostaði marga milljarða
dollara.
Ed Weiler, stjörnufræðingur í geimvís-
indastofnun Bandaríkjanna á Canaveral-
höfða, segir að með kíkinum hafi verið
stigið stærsta skref í stjörnuathugun síð-
an á tímum Galileos. Weiler stjórnar hópi
vísindamanna frá Bandaríkjunum og ell-
efu öðrum löndum. Þeir eiga að vinna úr
gögnum sem berast til jarðar frá sjónauk-
anum. í honum eru besti spegill sem
nokkru sinni hefur verið gerður, afar
næmar myndavélar, ljósmælar og prismu
svo að með kíkinum ætti að vera hægt að
sjá næstum allt aftur í upphaf heimsins.
Weiler segist vona að hægt verði að sjá
aftur í níutíu og þrjú prósent af aldri
heimsins. Sjónaukinn verður notaður til
þess að leita að ýmiss konar fyrirbrigð-
um, svo sem ósýnilegum stjörnum og
piánetum þar sem líf kann að leynast, og
vonir standa tii að einhver botn fáist í
kenninguna um „Hvellinn mikla“ fyrir
fimmtán milljörðum ára, sú kenning
verði annað hvort sönnuð eða afsönnuð.
Stjörnukíkirinn verður langt fyrir utan
andrúmsloft jarðar og því sjást ung og ó-
skýr fyrirbrigði úti í geimnum betur í
honum en ella.
Sjónaukinn er í aðalatriðum smíðaður
eins og venjulegur stjörnukíkir. Aðalspeg-
illinn er ótrúlega sléttur, engin ójafna á
honum er meiri en tveir og hálfur millj-
ónasti úr sentímetra. Weiler seg-
ir að hæsta fjall jarðar væri þrett-
án sentímetrar ef allt yfirborð
hennar væri eins slétt og spegill-
inn.
Spegillinn getur numið ljós frá
ijósgjafa í fjórtán milljarða
ljósára fjarlægð. Til samanburð-
ar má geta þess að stjörnu-
kíkirinn á Palomafjalli í Kaliforn-
íu, stærsti stjörnukíkir í heimi og
miklu stærri en sá sem fer út í
geiminn, nemur ekkert sem er
lengra en tíu milljarða Ijósára í
burtu. Og myndir, sem mynda-
vélar har.s taka, eru tíu sinnum
skarpari en þær sem teknar eru í
Mount Palomar. Weiler segir að
með nýja kíkinum gæti Was-
hingtonbúi séð eldhúsflugu í Sid-
ney í Ástralíu - 16 þúsund kíló-
metra í burtu.“
Æskan 27