Sjómannadagsblaðið - 01.06.1981, Blaðsíða 61

Elsta miðunarstikan.
munkur skrifar 1187 almennt not-
aður í Vestur-Evrópu í þokum og
dimmviðri þegar ekki sást til sólar
eða annarra himinhnatta. Segul-
steinninn eða leiðarsteinninn, eins
og hann er stundum nefndur hafði
þá verið kunnur um langt árabil
eða allt frá dögum Sókratesar.
Hann segir að þegar steininum sé
strokið um jámhringi sé hægt að
láta þá tolla saman svo úr verði
keðja. Sögum eins og þeim að
segulaflið í fjöllum Arabíu hafi
verið svo sterkt að það hafi dregið
naglana út úr skipsskrokkum, eða
sagan um að segulsteinar hafi ver-
ið settir í loftið á grafhýsi því sem
líkkista Múhameðs var geymd í
svo kistan gæti svifið í lausu lofti
eru næsta ótrúlegar. Hinsvegar
vakti athygli mína sagan um fjár-
hirðirinn á Krit sem festist við
jörðina og átti erfitt með að losa
sig, en þegar það tókst og hann fór
að róta í moldinni fann hann leið-
arstein.
Nú er mér ekki kunnugt um að
járnnáma eða járngrýti Fe3 04 hafi
fundist á eyjunni Krít og þá dettur
mér í hug hvort steinninn ef fund-
ist hefur hafi ekki borist þangað
með sjómönnum, því eftir skrifum
gríska sagnfræðingsins Thucidi-
dusar 460—400 f.Kr. að dæma
voru Kríteyingar þegar um daga
Minusar konungs c.a. 1600 f.Kr.
búnir að koma sér upp all mynd-
arlegum herskipa flota. Floti þessi
var settur til höfuðs sjóræningj-
um á Eyjahafi. Það er því ekki al-
gjörlega útilokað að sjómenn hafi
verið farnir að nota leiðarsteininn
löngu áður en hugmyndin um
kompásinn varð til. Eins og
Neckam sagði var hér aðeins um
hjálpartæki að ræða, sem gerði
mönnum mögulegt að halda ferð-
um sínum áfram þótt dimmdi yfir,
og hve vel það tókst mörgum öld-
um áður en nokkur þekkti segul-
svið jarðarinnar var að mínu viti
eingöngu því að þakka að sjó-
menn treystu áttavitanum ekki í
blindni, heldur báru stefnur hans
saman við það sem þeir þekktu
best — stjörnur himinsins.
Ferdinand Kolumbus segir í
ævisögum er hann ritar um föður
sinn Kristofer að 13. sept 1492 um
kvöldið var hann þ.e. Kristofer
Kolumbus var við að segulnálin
vísaði hálft strik of mikið til
norðausturs, og næsta morgunn
enn hálfu striki meira, en það sem
fyrst og fremst vakti undrun hans
var að á þriðja degi þ.e. 16. sept.
sýndi nálin stefnu á Pólstjörnuna.
Ekki er vitað til þess að nokkur
maður hafi orðið var við þessa
breytingu áður. Að vísu höfðu
Hollendingar fest segulnálinni
þannig að endi hennar vísaði eitt
strik austan við Norður á rósinni.
Það er svo ekki fyrr en tveim öld-
um síðar að Edmond Halley er
sendur út af örkinni til þess að
mæla segulsviðið (misvísunina og
fyrsta jafnlínu kortið kemur út um
1701. Þeir sem sigldu frá NV.
strönd Afríku til Mið- og Suður-
Ameríku miðuðu allajafna við
Pólstjörnuna enda var hún oft
kölluð leiðarstjarna. En ég efa að
hún hafi verið eins þægileg til
viðmiðunar þeim er sigldu í kjöl-
far John Cabot, eða Ciovanini
Caboto eins og hann hét víst, en
það er leiðina frá Bristol til Ný-
fundnalands eða Norður Kanada,
og svipaða sögu má segja um þá
sem sigldu frá Hamborg til íslands
að Pólstjarnan hefur verið of há til
þess að gott væri að miða hana. Ég
kem því ekki auga á aðra hag-
stæðari stjörnu en Sirius í hunds-
merkinu.
Sirius var þekkt löngu fyrir
okkar tímatal og þegar hún birtist í
rökkrinu suður í Egyptalandi
mátti vænta þess að vorflóðin
byrjuðu í Níl. Sirius var því látin
SJÓMANNADAGSBLAÐIÐ 55