Ægir - 01.02.1981, Blaðsíða 44

í heiðhvolfunum og dregur úr ylmagni sólar, með-
alhitinn minnkar. Frægasta dæmið er Krakatoagosið
1883, þótt það sé ekki það mesta. Nýjasta dæmið er
gosið í St. Helens fjalli á Kyrrahafsströnd Banda-
ríkjanna á þessu ári.
í grein í Veðrinu 1. hefti 21. árg. er fjallað um
hlýindin á þessari öld og þar eru leiddar líkur að
því, að hlýindaskeiðið 1926-1960 stafaði af því, að
enginn meiriháttar eldgos höfðu brotist út á þessu
timabili. Sú ályktun var dregin, að lítið magn af
eldfjallaösku í háloftunum hefði orsakað hlýinda-
skeiðið. Meiri háttar eldgos varð ekki fyrr en 19.
febrúar 1963, er hið rúmlega 3 km háa eldfjall
Agung á eyjunni Bali í Kyrrahafi byrjaði að gjósa
eftir 100 ára hlé. En þá vaknar sú spurning hvers
vegna kólnaði nokkuð á árunum 1946-55, og svar-
ið virðist vera loftmengun af mannavöldum. Þessi
loftmengun stafaði af þrennskonar orsökum: mjög
aukin iðnvæðing, tilraunir með kjarnorkusprengj-
ur og aukin flugumferð. Iðnaðarframleiðslan hef-
ur um það bil þrefaldast á tímabilinu 1949-1969
eða á 20 árum. Iðnaðarþjóðir nútímans hafa gjör-
breytt mörgum málmefna- og kolefna samböndum
og þær hafa um leið stórlega mengað andrúmsloft
og vötn jarðar. Hvergi er sá staður, sem hefur ekki
verið snortinn af þessari mengun. ísbreiður heims-
skautanna jafnt sem regnskógar hitabeltisins bera
þess menjar. Rannsóknir hafa sýnt, að blýmengun
í hjarnbreiðum Grænlandsjökuls jókst hægt og
sígandi frá 1750-1940, en eftir það jókst hún gífur-
lega og tvöfaldaðist á rúmlega 20 árum. Árið 1750
var magnið um 30 míkrógrömm í tonni af snjó og
jókst upp í 100 míkrógrömm til ársins 1940, en á
næstu 20 árum jókst það um rúmlega 100 míkró-
grömm eða upp i 230 míkrógrömm árið 1960.
Minna má á, að hér á landi tvöfaldast loftmengun-
in, þegar langvarandi SA-átt ber hana með sér frá
V-Evrópu.
Strax eftir heimsstyrjöldina síðari hófst farþega-
flug viða um heim, en mest var það þó yfir N-
Atlantshafið og innanlands í N-Ameríku og V-Ev-
rópu. í fyrstu flugu vélarnar lágt eða í 3-5 km
hæð, og þær voru tiltölulega litlar miðað við það
sem síðar gerðist. Upp úr 1960 komu þoturnar til
sögunnar. Vélarnar stækkuðu og nú var flughæðin
8-12 km. Árið 1978 fluttu flugfélög innan Alþjóða-
flugmálastofnunarinnar 934 milljónir farþega að
meðaltali um 1000 km. vegalengd. Við þetta bætist
svo vöruflutninga- og hernaðarlegt flug, og má því
sennilega tvöfalda áðurnefndar tölur. Það þarf
ekki auðugt ímyndunarafl til þess að gera sér í hug-
arlund áhrif slíkrar umferðar á lofthjúpinn.
Tilraunir með kjarnorkuvopn í andrúmsloftinu
hófust í Bandaríkjunum 16. júlí 1945. Bandaríkja-
menn gerðu fyrstu tilraunir sínar í fylkinu New-
Mexico en síðan var varpað tveim kjarnasprengj-
um á Japan í ágúst 1945 og bundu þær enda á
síðari heimsstyrjöldina. Eftir styrjöldina voru
gerðir nokkrir tugir sprengjutilrauna bæði á og í
Kyrrahafinu, svo og vestur í Nevadaeyðimörkinni í
Bandaríkjunum. Síðan sigldu Rússar, Bretar og
Frakkar í kjölfarið og byrjuðu að sprengja.
Það er haldið, að Bandaríkjamenn hafi sprengt
fyrstu vetnissprengjuna í maí 1952, og víst er, að 1 ■
nóv. sama ár sprengdu þeir í loft upp eyjuna Elug-
lab með 12 megatonna sprengju. Rússar sprengdu
fyrstu vetnissprengju sína 12. ágúst 1953 og Bretar
sína fyrstu 15. maí 1957 á Jólaey í Suður-Kyrra-
hafi.
Sem dæmi um það, hvernig rykið frá ,,smá”
sprengjum berst í lofthjúpnum, skal tekin ein til-
raun Bandaríkjamanna. Frá 18. feb. til 15. maí
1955 voru 12 sprengjur sprengdar í Nevadaeyði-
mörkinni. Rykskýið frá tilrauninni 1. marz var
komið til Englands þann 8. og til Grikklands og V-
Tyrklands 13. og 14. marz. Sum þessara skýja bár-
ust nokkrum sinnum umhverfis hnöttinn í veðra-
hjúpnum. í háloftunum í 10-20 km hæð hefur
rykið haldizt mun lengur. Um haustið 1958
sprengdu Bandaríkjamenn 3 kjarnasprengjur yfit
Suður-Atlantshafi í 500 km hæð. Síðasta
sprengjan var sprengd um kvöldið 6. september. I
lok sama árs náðist samkomulag milli þriggj3
kjarnorkuveldanna um það að gera hlé á tilraun-
unum í andrúmsloftinu, en Frakkar gerðu nokkrar
tilraunir 1959.
Sögu kjarnorkuvopnatilraunanna var samt ekki
lokið, því að Rússar ákváðu haustið 1961 að rjúfa
samkomulagið frá 1958. Í september hófu þe>r
sprengjutilraunir á og í grennd við Novaya Zemlyu
(Nýja Land) og héldu þeim áfram út október. I
fyrstu voru þetta tiltölulega „smáar” sprengjur,
innan við eitt megatonn og upp í 8. Virðist svo seni
þeir hafi einnig sprengt atomsprengjur. í viðtah
við bandaríska tímaritið Time (6. maí 1974) segú
Krushchev, að Andrei Sakharov hafi hringt í sig *
eða 2 dögum áður en tilraunirnar áttu að hefjast og
farið fram á að hætt yrði við þær. Sakharov fór
fram á það, að vetnissprengjan yrði a.m.k. ekki
sprengd, og sagði: „Sem vísindamaður og hönnuð-
100 — ÆGIR