Ægir - 01.03.1995, Blaðsíða 18

Jón forseti
{ kjölfar útgerðar Coots sigldu marg-
ir og má segja að íslensk togaraútgerð
hefjist þá með fullum krafti. Alliance-
félagið var rekið með einna mestri
reisn og lét það, fyrst íslenskra togara-
félaga, smíða sérstaklega fyrir sig skip
sem var Jón forseti sem kom til heima-
hafnar, Reykjavíkur, í janúar 1907. Jón
forseti varð þannig fyrsti botn-
vörpungurinn sem smíðaður var sér-
staklega fyrir íslendinga.
íslandsfélagið svokallaða varð
einnig nafntogað. Þar var fremstur í
flokki Hjalti Jónsson, kallaður Eldeyj-
ar-Hjalti. Hann átti það sameiginlegt
með sex stærstu hluthöfum Alliance
að vera skútuskipstjóri sem fýsti í nýj-
ungar og gerði sér ljóst að tími hand-
færaveiða á skútum var liðinn.
Eitt umsvifamesta félag í togaraút-
gerð á þessu upphafstímabili var þó
Milljónafélagið sem fékkst við ýmsan
rekstur en höfuðstöðvar útgerðarinnar
voru í Viðey. Ekki má gleyma Kveldúlfi
sem var stofnaður fyrir stríðið og átti
eftir að koma mjög við sögu togaraút-
gerðar á íslandi.
Þannig var Reykjavík á fyrstu árum
togaraútgerðar á íslandi í ákveðnu for-
ystuhlutverki þó fyrstu sporin á þessu
sviði væru stigin í Hafnarfirði. Arið
1917 voru sextán félög rekin um tog-
araútgerð í Reykjavík eða Viðey, fjögur
í Hafnarfirði og eitt á ísafirði. Fimm
einstaklingar gerðu út togara frá
Reykjavík, einn frá Akureyri og einn
frá Patreksfirði. Alls fengust 28 aðilar
við togaraútgerð á árunum 1905-1917
og áttu samtals 29 skip.
Árið 1917 var 21 togari í útgerð á ís-
landi en þá urðu þau þáttaskil að 10
togarar voru seldir í einu lagi til Frakk-
lands. Markast þar því nokkur þáttaskil
í útgerðarsögu togara.
Helstu ástæður togarasölunnar hlýt-
ur að verða að telja að Frakkar, sem
skorti tiifinnanlega skip í iok stríðsins,
buðu mjög gott verð fyrir þau, eða um
þrefalt markaðsverð, og annað það að
útgerðarmönnum þóttu horfurnar
óvænlegar með mjög hækkuðu verði á
ýmsum vörum til útgerðar í kjölfar
stríðsins. Síðast en ekki síst tók kjara-
barátta sjómanna á sig skýra mynd
með harðvítugu verkfalli 1916,
svoköiluðu Hásetaverkfalli sem iauk
með samningum í janúar 1917. Við
þetta bötnuðu kjör sjómanna en af-
koma útgeröar versnaði að sama skapi.
Hásetafélag Reykjavíkur var stofnað
23. október 1915 og Félag íslenskra
botnvörpuskipaeigenda 18. janúar
1916.
Þrátt fyrir að íslenskir útgerðarmenn
gengju að tilboði Frakka 1917 og seldu
öll stærstu og yngstu skipin í flotanum
gekk útgerð togaranna á þessu fyrsta
tímabili oft mjög vel. Sérstaklega
hækkaði fiskverð mjög á stríðsárunum
og voru þau sannkölluð veltiár í útgerð
togara sem oft fengu hátt verö í sölu-
túrum. Margfeldisáhrif þeirrar vel-
gengni í þjóðfélaginu almennt, með
þeirri búseturöskun sem aukin útgerð
hafði í för með sér, voru gífurleg og á
þessum tíma hófust þeir búferlaflutn-
ingar úr sveit í borg sem áttu eftir að
gera ísland að því sem það er nú.
Afli á þessum fyrstu árum var
sveiflukenndur, bestur árið 1916 sem
var frægt aflaár. Hlutur togara í heild-
arafla Iandsmanna jókst jafnt og þétt
fram til 1917. Árið 1915 veiddu togar-
ar t.d. tæp 30% þorskaflans og tæp
60% síidaraflans.
Með togarasölunni til Frakklands
mátti segja að fyrsta tímabili togaraút-
gerðar á íslandi lyki og síðasta styrjald-
arárið voru aðeins gerðir út átta togar-
ar. En velgengni áranna þar á undan
hafði fyllt marga bjartsýni og á árun-
um eftir stríðið voru mörg togarafélög
stofnuð og bæði nýgræðingar í útgerð
og vanir menn kepptust við að láta
smíða skip og semja um kaup á eldri
togurum.
Á árinu 1920 varð gífurleg aukning í
togaraflota landsmanna og komu 16
nýir togarar til Reykjavíkur. Fannst
ýmsum nóg um veltuna og í forystu-
grein í Morgunblaðinu í mars 1920 var
spurt:
„Hér hefir nýlega verið skipuð
nefnd manna til þess að hafa eftirlit
með innflutningi á glingri og ýmsum
óþarfa varningi. Væri ekki miklu frem-
ur ástæða til að skipa nefnd til þess að
íhuga botnvörpungamálið, ef ske
kynni að hún gæti komið í veg fyrir að
ýmsir menn sem lítið skyn bera á út-
gerð, hrúgi hingað dýrum botnvörpu-
skipum og ef til vill stofni bænum og
landinu öllu í fjárhagslegan voða."
Gullöldin
Áratugurinn 1920-1930 var að
mörgu leyti hagstæður togaraútgerð og
hefur stundum verið talað um gullöld
í því sambandi. Afli var oft mjög góður
og verð hagstætt en á þessum tíma,
eins og öðrum, skiptust á skin og skúr-
ir því svipull er sjávarafli og vafasamt
að gullaldarnafnbótin eigi við þennan
áratug. Stærstu útgerðarfélögin voru
Kveldúlfur og Alliance sem samtals
áttu 30% togaraflotans. Reykjavík var
áfram miðstöð togaraútgerðar og árið
1924 veiddu reykvískir togarar 42,4%
af heildarþorskafla landsmanna, en
mælt í rúmlestum voru reykvískir tog-
arar 40% af fiskiskipastól landsmanna
á þessum árum.
Árið 1930 markar upphaf heims-
kreppunnar og þá hófst erfiðleikatíma-
bil í togarútgerð sem varði í nokkur ár.
Það markar einnig þáttaskil í útgerð
togara á íslandi því á kreppuárunum
hófst rekstur bæjarútgerða og þannig
opinber afskipti af útgerð togara sem
fram til þessa hafði verið alfarið í
höndum einkaframtaksins. Bæjarút-
gerð Hafnarfjarðar var stofnuð 1931
fyrst slíkra fyrirtækja og varð meðal
þeirra langlifari.
Togaraútgerð varð illa úti í krepp-
unni. Togurum fækkaði og af 24 út-
gerðarfélögum í Reykjavík lögðust 9 af
á þriðja áratugnum. Árið 1939 áttu ís-
lendingar 36 togara og hafði þeim
fækkað um 6 frá 1930. Meðalaldur
flotans hækkaði jafnt og þétt því um
litia endurnýjun var að ræða eftir 1920
og þegar rofaði til í uppgangi styrjald-
aráranna seinni var hvergi hægt að fá
smíðuð skip. íslenskir togarar sigldu
með ísfisk til Bretlands öll stríðsárin og
má segja að þar hafi íslendingar lagt
sitt lóð á vogarskálar styrjaldarinnar
með tilheyrandi mannfórnum.
í lok seinni heimsstyrjaldarinnar
stóð íslensk togaraútgerð enn á tíma-
18 ÆGIR MARS 1995