Tímarit lögfræðinga - 01.05.1999, Blaðsíða 19

laga, eðli máls eða jafnvel réttarvitund almennings, allt þar til sú heimild finnst
sem talin er eiga við. Réttarheimildirnar eru tæmandi í þessum skilningi.
Dómari, sem fæst við að leysa úr flóknu dómsmáli, kemur iðulega að eins konar
vegamótum og þarf þá að ákveða í hvora áttina skuli halda. Skoðun mín er sú,
að þá beri honum ávallt að velja þá leið sem hann telur vera réttari út frá lög-
fræðilegu sjónarmiði, þegar á allt er litið sem máli skiptir. Hann má aldrei
byggja afstöðu sína á neinu öðru en þessu. Verkefni hans er að beita reglum, en
ekki að framfylgja huglægum stefnumiðum. Hann má ekki telja sjálfum sér trú
um, að í dómsvaldi hans felist vald til að ákveða út frá persónulegum sjónar-
miðum, hvaða leið skuli fara. Hér getur þó verið hægara um að tala en í að kom-
ast, því að alls konar persónuleg sjónarmið manna geta haft áhrif á ákvarðanir
þeirra, jafnt í lögfræði sem á öðrum sviðum. Öll réttarheimildafræði hlýtur hins
vegar að hafa það markmið, að útrýma slíkum viðhorfum. Fræðigreinin gengur
hreinlega út á að kenna, hvaða aðferðir séu heimilar til að komast að lögfræði-
legum niðurstöðum. Þetta er þáttur í framkvæmd þeirrar meginhugsunar, að al-
mennar reglur, óháðar geðþótta einstakra manna, skuli ráða niðurstöðum. Dóm-
ar eigi ekki að ráðast af neinum persónulegum viðhorfum þess eða þeirra dóm-
ara sem um fjalla, heldur af almennum hlutlausum lagareglum, sem séu hinar
sömu, án tillits til þess hvaða dómari dæmir hverju sinni.
Af því sem hér hefur verið sagt er ljóst, að menn kann oft að greina á um, hver
hin rétta lögfræðilega aðferð og þar með niðurstaða sé í einstöku tilfelli. Enginn
maður getur gengið út frá því, að skoðanir hans séu jafnan þær einu réttu. Allt
orkar tvímælis þá gert er. Manni kann að skjátlast, hversu mjög sem hann hefur
lagt sig ifam við að finna rétta niðurstöðu. Hér erum við komin að því sem ég vil
kalla frambærilegan ágreining um lögfræðileg málefni. Slíkur ágreiningur er auð-
vitað óhjákvæmilegur og í honum felst tilefni flestra ágreiningsmála sem fyrir
dómstólana koma. Þjóðfélagið hefur af nauðsyn komið sér upp sérstökum valda-
stofnunum til að leysa úr slíkum ágreiningi, þ.e.a.s. dómstólum, en um leið tekið
fram, að þeir megi ekki við annað styðjast en lögin í verkum sínum. Eftir að þeir
hafa skorið úr er niðurstaðan fengin. Það á ekki að valda nokkram manni erfið-
leikum að sætta sig við niðurstöðu, þó að hann kunni að vera henni ósammála, ef
hún er fundin með aðferðum sem sýnilega fela í sér einlæga viðleitni dómara til
að beita réttarheimildum eftir bestu vitund. Og vegna kröfunnar um einingu rétt-
arins gefum við dómum æðsta dómstólsins Hæstaréttar sérstakt gildi sem við
köllum fordæmisgildi. I því felst fyrirheit um, að sambærileg úrlausnarefni muni
í framtíðinni fá sams konar úrlausn, nema réttarheimildir hafi breyst í millitíðinni.
Augljósa nauðsyn ber líka til þess, að þeir dómar Hæstaréttar sem við kunnum að
telja, að ekki uppfylli eðlilegar kröfur um beitingu réttarheimilda, hafi líka þetta
gildi. Við getum ekki flokkað dómana eftir því hvað okkur finnst um vitið í þeim.
Allir hljóta þeir að hafa gildi sem fordæmi.13
13 Sjá nánar ritgerð Jóns Steinars Gunnlaugssonar hrl. í 3. hefti Tímarits lögfræðinga 1992 bls.
172-176.
13