Ægir - 01.12.1997, Blaðsíða 50

Jón Þ. Þór:
Aðdragandi og upphaf
þilskipaútgerðar á
Norðurlandi á 19. öld
s
Olíkt því sem gerðist á Vesturlandi
og Vestfjörðnm, komst þilskipa-
útgerð ekki á legg á Norðurlandi fyrr
en komið varfram um miðja 19. öld.
Þar ollu ólíkir atvinnu- og búnaðar-
haettir mestu en sjávarútvegur hafði
aldrei jafn mikla þýðingu fyrir af-
komti Norðlendinga og Vestlendinga.
Landbúnaður hefur um allar aldir
verið höfuðatvinnuvegur Norðlend-
inga og þótt sjávarútvegur vœri að
vísu stundaður í útsveitum norðan-
lands, dugði það sjaldan til að full-
nœgja þörfinni fyrir fiskmeti í fjórð-
ungnum. Afþeim sökum sendu norð-
lenskir bcendur jafnan vinnumenn
sína í verið á Suðurnesjum og undir
Jökli og heimildir ern um að norð-
lenskir vermenn hafi farið suður
yfir Vatnajökul og róið úr ver-
stöðvum í nesjum og Hornafirði.
Ber þá enn að hafa í liuga, að
fiskgengd var jafnan mest við
Norðurland á vorin og sumrin
en þá þurftu bœndur á öllu sínu
fólki að halda við lieyskap og
önnur bústörf.
Eina tegund veiðiskapar höfðu
þó Norðlendingar um langan
aldur stundað af engu minna kappi en
aðrir, en það voru hákarlaveiðar. Ekki
er vitað hvenær fyrst var tekið að
veiða hákarl til matar fyrir Norður-
landi, en það hefur vafalaust verið
snemma, og víst er að á 16. öld var há-
karl orðinn útvegsbændum á Norður-
landi drjúg búbót. Á síðara hluta 18.
aldar var sá siður að fara í hákarlalegur
á vormánuðum orðinn algengur
nyrðra og í ritgerð sinni „Um sjávar-
afla", sem birtist í VII. bindi Rita hins
íslenska Lærdómslistafélags, iýsti Ólaf-
ur Stefánsson, stiftamtmaður, útbún-
aði hákarlamanna svo:
Aðrir fara í legur, er svo kallast, fyrir
hákarla; eru það gjarnan áttœringar út-
búnir með tvennum hákarlasóknum,
gjörðum af faðmslöngum járnhlekkjum
með stórum öngli á sigumagla; sóknirnar
eru bundnar á þrísnúið fœri, stjórafceris
digurð, er keipað verður fyrir hákarlinn.
Þegar kom fram yfir aldamótin
1800 færðust hákarlaveiðar í aukana,
en þá var hákarlalýsi orðið eftirsótt
ljósmeti og notað til að lýsa upp borg-
ir í Evrópu. Þá tóku vetrarróðrar að
tíðkast á Norðurlandi, en kaupmenn
buðu gott verð fyrir lýsið og mörgum
norðlenskum útvegsbóndanum þótti
jafnvel fýsilegra að senda menn í há-
karlalegur en á vertíð í öðrum lands-
hlutum. Kalsamar þóttu þó hákarlaleg-
ur að vetrarlagi og kölluðu á breyting-
ar í gerð og útbúnaði skipa, eins og sjá
má af eftirfarandi lýsingu Gils Guð-
mundssonar í Skútuöldinni:
Strax og vetrarróðrar byrjuðu á Norð-
urlandi sköpuðu þeir nauðsyn nýrra
skipa, stœrri og betri en áður höfðu tíðk-
azt þar um slóðir. Fleygði skipagerð all-
mjög fram á fáum áratugum og vom
smíðuð skip til hákariaveiða sérstaklega,
með öðm lagi en verið hafði. Var þeim
eingöngu róið í tveggja og þriggja sólar-
hringa legur að vetrinum og nefndust því
vetrarskip. Skip þessi vom stór og viða-
mikil, enda bám mörg þeirra 6-8 tonn í
sœmilegu veðri. Oftast voru vetrarskipin
mjög lotuð að framan en með gafli að
aftan.
Allvel sigldu þau, ef byr var góður, og
þoldu býsna mikinn vind. Aftur á móti
vom þau þung undir ámm og mátti telj-
ast frágangssök að róa þeim nokkuð að
ráði. Lengi framan af voru há-
karlaskip þessi skýlislaus með
öllu.
Urðu skipverjar að hreiðra um sig
upp við þóttur eða lifrarkassa,
þegar þeir vildu hvíla sig eða fá
sér blund. Má geta nœrri, hversu
notalegt það var um hávetur á
hafi úti. Um miðja öldina tóku
menn að refta yfir skut og barka
vetrarskipa. Mynduðust við það
tvö dálítil skýli á skipi hverju. Nefndust
þau framrúffog aftumíff. Jafnhliða þessu
vom skipin stœkkuð, svo sum þeirra báru
allt að 80 tunnum lifrar. Hákarlakass-
amir vom að jafnaði í miðrúmunum
þremur. Náðu þeir á milli þótta um mitt
skipið, en voru ekki breiðari en svo, að
rúm var fyrir rœðara á báða vegu. Kassar
þessir voru að sjálfsögðu sterkir mjög og
Skipverjar á hákarlaskipunum
hreiðruðu um sig við þóttur eða
lifrarkassa til að sofa.
50 AGBR