Árbók Háskóla Íslands - 01.01.1953, Blaðsíða 83

81
fáorður, þar sem ég var aldrei nemandi hans. En ég veit af
afspurn, að hann vandaði mjög til kennslu sinnar og rækti
hana af eindæma samvizkusemi og var virtur af nemöndum
sínum. Alþýðufyrirlestra hélt hann um margra ára skeið í há-
skólanum og mun hann hafa flutt miklu fleiri þvílík erindi en
nokkur annar íslenzkur háskólakennari. — Hinum þættinum
í störfum hans er ég kunnugri og mun nú gera hans örstutta
grein. Bækur hans, sem út hafa komið, eru bæði margar og
veigamiklar, en auk þeirra ritaði hann fjölmargar tímarits-
greinar og þýddi bækur og ritgerðir. Margar bækur hans hafa
hlotið miklar vinsældir, og þannig hefur hann haft djúp og
víðtæk áhrif á samtíðarmenn sína. Hann var einn þeirra manna,
sem nægði ekki að afla sjálfum sér þekkingar og skilnings,
heldur hafði hann og brennandi löngun til að gera fræði sín
að andlegri eign þjóðarinnar.
Þrjú hugðarefni marka greinilegust spor í rithöfundarferil
Ágústs H. Bjarnasonar: Menningarsögulegar og heimspekisögu-
legar rannsóknir, sálfræðilegar athuganir og siðfræðilegar íhug-
anir. Það verk, sem ég hygg að honum hafi verið kærast og
jafnframt hefur hlotið mestar vinsældir, er Yfirlit yfir sögu
mannsandans, er kom út í 4 bindum á árunum 1906—1915. I
þessari veraldarsögu kvað við annan tón en í hinum venjulegu
yfirlitsritum um menningarþróun mannkynsins, þar sem uppi-
staðan var styrjaldir og valdastreita. Hér var lýst þeim hug-
sjónum, sem beztu menn allra alda hafa gert að leiðarljósi sínu.
Þetta rit féll ekki heldur í grýttan jarðveg. Menn teyguðu að
sér þennan nýja boðskap eins og heilnæma svalalind. Skjánum
hafði verið svipt brott. Um opinn glugga sást nú um veröld alla.
Þetta verk átti mikinn þátt í því að ryðja braut nýjum stefn-
um og víðsýnni hugsunarhætti með þjóðinni. Glíma höfundar
við þetta ritverk lýsir honum vel, þreklyndi hans og heillyndi
og löngun til að taka sjálfum sér fram. Hann fann til þess, að
sumir hlutar verksins voru orðnir úreltir, þar sem sögurann-
sóknir og fornleifafundir höfðu leitt margt nýtt í ljós, síðan
það var ritað, og gerbreytt skoðunum manna um ýmis atriði.
Ágúst vildi jafnan hafa það, er sannara reyndist. Þegar hann
11