Hugur - 01.01.1989, Page 103

HUGUR
RITDÓMAR
í kaflanum um mælingar (233 — 45) verður Hacking tíðrætt um grein
Kuhns: „Tilgangur mælinga í nútíma eðlisvísindum.“9 I þessari grein
bendir Kuhn á það að mælingar eins og nú tíðkast í eðlisvísindum hófust
ekki fyrr en snemma á 19. öld. Það er nátengt því að þá gátu eðlis-
fræðingar og aðrir vísindamenn í auknum mæli sinnt rannsóknum sínum í
fullu starfi. Við fyrstu sýn gæti virst að mælingar væru stundaðar í þeim
tilgangi einum að sannprófa kenningar en svo er ekki alltaf. í mörgum
mælingum er einungis leitast við að finna sífellt nákvæmara gildi á ýmsum
föstum, sbr. ákvörðun Henrys Cavendish (1731 - 1810) árið 1798 á
þyngdarstuðlinum G í jöfnunni sem lýsir aðdráttarkraftinum milli tveggja
massa í fjarlægðinni d frá hvor öðrum:
m\ rn^
F=G-------------
cfi
Nákvæmar mælingar eru hluti af daglegu staifi tilraunaeðlisfræðinga
og oft á tíðum erþað helsta keppikefli þeirra að ná valdi á mælitækjunum
líkt og áður hefur verið lýst. Sífellt nákvæmari mælingar á fyrirbærum
geta orðið markmið í sjálfu sér. Þær kollvarpa hins vegar stundum
viðteknum skoðunum og kenningum þegár fram líða stundir: frávik frá
ríkjandi kenningum koma í ljós sem ómögulegt er að skýra og krefjast
nýrra kenninga. Á þennan hátt er í hefðarvísindum fólginn vísir að smáum
vísindabyltingum í skilningi Kuhns. í Gerð vfsindnbyltinga fjallar Kuhn
um smáar byltingar sem eiga sér stað hjá þröngum hópi manna. Hann
gerir sögu eðlisvísindanna fyrst og fremst að umtalsefni, en ræðir ekki
sérstaklega um hina umfangsmiklu vísindabyltingu 16. og 17. aldar. í
áðurnefndri grein um tilgang mælinga setur hann fram þá tilgátu að önnur
stór vísindabylting hafi átt sér stað snemma á 19. öld. Þá var tekið til við
að mæla hvaðeina af feiknalegum krafti um gervöll Vesturlönd, bæði í
eðlisvísindum og ekki síst á ýmsum sviðum félagsvísinda.10
Þessari byltingu hafa verið gerð skil í tveggja binda ritverki:
Lfkindafræðibyltingin (1987). Hacking skrifar þar tvær greinar og veltir
fyrir sér í annarri þeirra hvort átt hafi sér stað líkindafræðibylting á þessum
tíma.11 Þar setur hann fram athyglisverða túlkun á því hvaða skilyrðum
byltingar verði að fullnægja til að geta talist af stærri gerðinni: Þær verða
að taka til fleiri en einnar vísindagreinar, nýjar stofnanir þurfa að koma til
sögunnar, gagngerar þjóðfélagsbreytingar verða að eiga sér stað og loks er
ekki til nein tæmandi lýsing á þeim. Líkindafræðibyltingin og vísinda-
bylting 16. og 17. aldar fullnægja þessu skilyrði að mati Hackings. Einnig
fjallar hann um muninn á svona stórum byltingum og smáum byltingum í
skilningi Kuhns.12
Hacking ræðir ítarlega um ósammælanleika („incommensurability“, 65
— 74) og bryddar í því sambandi upp á nýstárlegum hugmyndum sem að
nokkru eru sóttar til vísindasagnfræðingsins A.C. Crombies. Hann tekur
sem dæmi skrif gullgerðarmannsins og læknisins Theophrastus Paracels-
usar (u.þ.b. 1493 - 1541). Hugarheimur hans er fullkomlega ósamrýman-
legur okkar hugarheimi, jafnvel þó unnt sé að þýða allt það sem hann
101