Hugur - 01.01.1989, Blaðsíða 78

TVENNIR TÍMAR f SIÐFRÆÐI DAVÍÐS HUME
HUGUR
fagur, jafnvel þó svo að ytri aðstæður leitist við að gera hann
gagnlegan eingöngu. Það eitt nægir að hluturinn sé fullkominn í
sjálfum sér.3
Hvaða þýðingu hefur þetta? kann nú einhver að spyrja. Mitt
svar er það, að ólíkt því sem fyrri greinargerð Humes leiddi af
sér, þá getur samhygð átt sér stað, án þess að til komi nokkurs
konar lögmál um tilfinningaflutning. Við látum álit okkar á
öðm fóiki í ljósi með því að hugleiða skapgerð þess og andlegt
atgervi og þau áhrif sem kostir þess og gallar hefðu, ef þeim
gæfist kostur á að sýna þá í verki.
Hér er því á ferðinni ný greinargerð eða forsenda fyrir
kenningunni um samhygð, þar sem hugtakið „ímyndun“ gegn-
ir lykilhlutverki. I þriðju bók Ritgerðarinnar er að finna mjög
svo athyglisvert dæmi. Þar segir Hume:
Er ég renni augum mfnum yfir spjöld bókar, þá ímynda ég niér
að ég heyri allt sem þar sé að finna; og einnig, fyrir tilstilli
ímyndunarinnar, þá finn ég til þeirra óþæginda sem flutningur
hennar myndi veita flytjandanum. Þessi óþægindi eru ekki
raunveruleg... 4
í þessu tilfelli er sá sársauki eða sú ánægja sem við höfum
samhygð með ekki raunveruleg, heldur ímynduð. Hér er engin
þörf á neins konar tilfinningaflutningi líkt og þeiin er Hume
taldi upphaflega nauðsynlegt að kæmi til. Við getum hæglega
lýst vanþóknun okkar á stílbrögðum bókar, án þess að neins
konar tilfinningaflutningur eigi sér stað.
Hugum nú að því hvemig siðferðilegt mat okkar fer fram
samkvæmt þessu. í fyrsta lagi felst það í því, líkt og áður, að
við beitum fyrir okkur óhlutdrægu sjónarmiði og byggjum
dóma okkar á þeim almennu reglum sem Hume tilgreinir í
greinargerð sinni fyrir samhygð. Með þessu móti þá höfum
við samhygð með ímynduðum tilfinningum ímyndaðra félaga
okkar. ímyndunin hjálpar okkur til þess að átta okkur á því,
sem Hume kallar „líklega tilhneigingu“ hlutanna og það
hvernig þessar líklegu tilhneigingar hafa áhrif á mat okkar á
hlutunum. Því ber að hafa það að leiðarljósi að: „Imyndunin
aðhyllist það sem almennt er, og greinir á milli þeirra
3 Sama rit, bls. 303-304.
4 Sama rit, bls. 305.
76