Hugur - 01.01.1989, Blaðsíða 44

VINÁTTA OG RÉTTLÆTI
HUGUR
Hvað segði slík niðurstaða okkur um þær leiðir sem okkur
mönnum eru búnar til að leggja rækt við siðferði okkar? Til að
svara þessu hljótum við að taka mið af þeirri staðreynd, að
réttlætið hefur lengi verið talið æðst siðferðilegra dygða eða
verðmæta. Sé það nú rétt að vinátta og réttlæti séu andstæð
hvort öðru blasir við að við getum ekki valið að upphefja gildi
vináttunnar nema á kostnað réttlætisins - og þá um leið á
kostnað siðferðisins. Ef við ætlum að bæta siðferði okkar,
hljótum við að virða réttlætið ofar vináttunni og varast að
rugla þessu tvennu saman, því að ef marka má dæmin hér að
ofan er það einmitt slíkur ruglingur sem slævir dómgreind
manna og býður heim hættunni á siðspillingu.
En hvað er þá orðið um gildi vináttunnar fyrir líf manna og
breytni? Er hún ekki annað en fölsuð mynt meðal siðferðilegra
verðmæta? Reynslan bendir vissulega til að hún hljóti að vera
annað og meira. En hvernig getum við metið hana að
verðleikum ef við þurfum jafnframt ávallt að vera á varðbergi
gagnvart henni, svo að hún spilli ekki siðum okkar og háttum?
Þessi vandi virðist ekki árennilegur. Til að fást við hann
verður bersýnilega að leggja málið fyrir með öðrum hætti en
gert hefur verið hér að framan. Það er hér sem Aristóteles
kemur til skjalanna með gerólíkt sjónarhorn og ólíka
niðurstöðu þeirri, sem við okkur virðist blasa. Niðurstaða hans
er sú, að við fáum aldrei skilið réttlætið til fulls nema okkur
séu ljós tengsl þess við vináttuna. Tengslin eru í sem fæstum
orðum þannig, samkvæmt kenningu Aristótelesar, að réttlæti
er eitt af eðliseinkennum sannrar vináttu; vinátta getur aldrei
staðið undir nafni ef hún felur í sér ranga breytni. Um leið
telur Aristóteles að tilgangur þess að koma á réttlæti í
samskiptum manna sé að endingu sá að þar megi ríkja sannari
vinátta. Ef við ætlum að bæta siðferði okkar verðum við
vissulega að breyta rétt og virða þannig réttlætið, en
Aristóteles virðist vilja bæta því við að hin rétta breytni sé að
endingu aðeins liður (reyndar mjög mikilvægur liður) í því að
haga samskiptum sínum í anda vináttu.
Hver skyldu vera rök Aristótelesar fyrir þvílíkri kenningu?
Aður en hægt er að svara því er nauðsynlegt að átta sig á að
hugsun hans um vináttuna mótast af þeirri merkingu sem
42