Heilbrigðismál - 01.12.1991, Blaðsíða 16

HEILBRIGÐISMÁL / Myndsköpun
Efling heilbrígðisvitundar
Grein eftir Matthías Halldórsson
„Það á að fræða alla unglinga
um þá hluti sem varhugaverðir
eru. Til skamms tíma hafa all-
ir skólar gengið fram hjá þeirri
námsgreininni sem e.t.v. er þýð-
ingarmest, sem sé heilsufræð-
inni."1 Þannig komst Steingrímur
Matthíasson læknir að orði í grein í
Skfrni árið 1911. Fræðsla um heil-
brigði og sjúkdóma hefur vafalaust
verið veitt hér á landi um aldir. í
bændasamfélaginu hafa hinir yngri
verið fræddir af þeim eldri og
reyndari í fjölskyldunni. Með
breyttum samfélagsháttum og auk-
inni þekkingu tóku sérfræðingar
við þessu hlutverki. Jafnframt auk-
ast líkur á að hinn sérfróði sé án
tengsla við þá sem fræðslunnar
eiga að njóta og þörf verður því
fyrir miðil til þess að koma henni
til skila. Nú er heilbrigðisfræðsla
orðin nokkuð áberandi í blöðum,
útvarpi og sjónvarpi. Eitt einkenni
slfkrar fræðslu er að viðtakandinn
tekur engan þátt í henni og hún
ristir oftast grunnt. Á seinni tímum
hefur athygli að nýju beinst að
skólum, en breyttir kennsluhættir
eiga að auðvelda þátttöku nem-
enda sjálfra í fræðslunni.
I fræðslugreinum fyrir almenn-
ing sem læknar skrifuðu laust eftir
síðustu aldamót er lögð rík áhersla
á áhrif lífsvenja og umhverfis á
heilsu fólks. í áðurnefndri Skírnis-
grein segir Steingrímur læknir:
„Mikill hluti allra sjúkdóma er
áreiðanlega sjálfskaparvíti og því
um að kenna að vér ýmist vísvit-
andi eða af fávisku förum illa með
líkama vom." 1 í grein Guðmundar
Hannessonar, prófessors, í sama
tímariti árið 1913 segir: „Bestu ráðin
til þess að takmarka sjúkdómana
eru meiri þekking og meiri hirðu-
semi. Næst þessu gengur sæmi-
lega aukin velmegun. Bláfátækum
mönnum eru oft flestar bjargir
bannaðar. Þeir geta ekki bætt húsa-
kynni sín sem skyldi og verða oft að
láta sér lynda lakari föt en æskilegt
væri. Hver sá sem bætir efnahag
alþýðu er jafnframt besti læknir."2
Reynslan virðist sanna þessi orð
Guðmundar Hannessonar. Grein-
ing á dánartölum í Englandi og
Wales frá miðri nítjándu öld og
fram á síðustu ár bendir til þess að
læknisfræðin hafi gegnt aukahlut-
verki í þeirri miklu fækkun sem
orðið hefur á dauðsföllum þegar
litið er á tímabilið í heild, en að-
búnaður, næring, lífskjör og al-
menn menntun eigi þar stærstan
hlut að máli.3 Á síðari árum hafa
orðið miklar framfarir í svokallaðri
hátæknilæknisfræði. Oft miða þær
fremur að því að gera fólki lífið
bærilegra en að lengja það - sem er
góðra gjalda vert.
Svo virðist sem aukinni velmeg-
un fylgi ekki betra heilsufar nema
að vissu marki. Þegar þessu marki
er náð virðist velmegunin gjarnan
hafa neikvæð áhrif á heilsufar.4
Steingrímur Matthíasson segir:
„Efnin verða mörgum að óláni og
leiða menn í alls konar freistni, til
ofdrykkju, ofáts, leti og sællífis,
sem engu að síður er heilsuspill-
andi en skortur og hvíldarlaust erf-
iði."1 Við þetta má nú bæta ýmsum
umhverfisspillandi áhrifum vel-
megunar, svo sem mengun, að
ekki sé minnst á ótta við yfirvof-
andi gjöreyðingu mannkyns.
Oft er sagt að heilbrigði ákvarð-
ist af samspili fjögurra þátta: Erfða,
umhverfis, lífsvenja og heilbrigðis-
þjónustu.5 Kyrrseta, ofnotkun tób-
aks, áfengis og annarra nautnalyfja
ásamt slæmum matarvenjum leiða
til sjúkdóma og heilbrigðisþjón-
usta verður að eins konar viðgerð-
um. Mest af orku og fjármunum
hennar fer til að bæta skaða. í
þekktri bandarískri skýrslu segir
að um það bil helmingur allra
dauðsfalla úr tíu algengustu sjúk-
dómum hafi greinileg tengsl við
lífsvenjur fólks.
Hefðbundin heilbrigðisfræðsla
hefur líklega lagt of mikla áherslu á
að fólk hegði sér á „réttan" hátt.
Menn verða að gera sér grein fyrir
að engin ein „rétt" leið til heil-
brigðis er þekkt.
Fræðilega séð mætti koma í veg
fyrir verulegan hluta sjúkdóma
með aukinni fræðslu. Reynslan
sýnir hins vegar að slík fræðsla er
ekki einhlít og áhrif venjulegra
ítroðslu- og áróðursaðferða eru oft
talin bæði lítil og skammvinn.
Vitneskjan ein nægir ekki. Það er
langur vegur frá því að öðlast vitn-
eskju yfir í að breyta atferli sínu
varanlega í samræmi við þekk-
ingu. Ýmis öfl í þjóðfélaginu vinna
gegn jákvæðum breytingum.
Gro Harlem Brundtland, forsæt-
isráðherra Noregs, sem er læknir
og sérfræðingur í félagslækning-
um, hefur sagt að í Noregi sé
hundraðföld sú upphæð sem fer til
heilbrigðisfræðslu notuð til auglýs-
inga á heilsuspillandi afurð-
um.6 Fjöldi fólks hefur atvinnu af
framleiðslu heilsuspillandi varn-
ings. Spyrja má hvernig ástand
16 HEILBRIGÐISMÁL 4/1991