Heilbrigðismál - 01.06.1995, Blaðsíða 10

Nýir smitsjúkdómar
Hvers vegna eru þeir alltaf að koma upp?
Grein eftir Harald Briem
Löngum hafa farsóttir og orsakir
þeirra verið mönnum hulin ráð-
gáta. A vordögum þessa árs voru
menn enn minntir á þá hættu sem
stafar af nýjum sóttum. í Zaire
hafði brotist út banvænn faraldur,
kenndur við fljótið Ebóla. Orsökin
er veirusýking en ekki er vitað
hvaðan hún kemur og hvernig hún
berst til manna. Engin lækning er
til við þessum sjúkdómi en með því
að beita hefðbundinni smitgát tókst
að stöðva faraldurinn áður enn
hann náði umtalsverðri útbreiðslu.
Á undanförnum áratugum hefur
þekking aukist á faraldsfræði smit-
sjúkdóma og þýðingu farsótta á
þróunarsögu mannsins. Ljóst er að
Sagan segir að ekki hafi þurft
nema tvö hundruð hermenn til að
leggja Inkaríkið í Suður-Ameríku
undir Spán á sextándu öld, en
teikningin á að vera frá innrás-
inni. Það vill oft gleymast að inn-
rásarherinn bar með sér mislinga
og bólusótt sem tóku ómakið af
spönsku hermönnunum og brutu
Indíánana á bak aftur með miklu
mannfalli.
margir mismunandi þættir hafa
áhrif á það hvort örvera veldur
sjúkdómi og farsótt. Fjórir þættir
skipta einkum máli. /fyrsta lagi eru
það breytingar í umhverfi manns-
ins, í öðru lagi breytingar á mannin-
um sjálfum (sem hýsir sýkla og
aðrar örverur og er því stundum
nefndur hýsill), í þriðja lagi geta vel
þekktar gamlar örverur breytt um
eðli og valdið sjúkdómi og í fjórða
lagi geta komið fram alveg nýjar og
áður óþekktar örverur, bæði bakt-
eríur og veirur, með slíka eigin-
leika.
Breytingcir í umhverfi
Fólksfjöldi. Líkurnar á að smit-
sjúkdómur nái fótfestu í samfélagi
og verði landlægur eru háðar fólks-
fjöldanum og meðgöngutíma sjúk-
dómsins. Sjúkdómar með mjög
stuttan meðgöngutíma verða ekki
landlægir nema í fjölmennum og
þéttbýlum löndum en sjúkdómar
með mjög langan meðgöngutíma
haldast við á fámennum svæðum.
Af þessu má ráða að sumir sjúk-
dómar voru ekki til í árdaga
mannsins. Áður fyrr voru samfélög
mjög fámenn, menn stunduðu
veiðar og fæðusöfnun en höfðu
engin húsdýr. Á þessum tíma var
útilokað að sjúkdómar eins og in-
flúensa, sem hefur tveggja til
þriggja daga meðgöngutíma, eða
mislingar hefðu þrifist og náð fót-
festu. Fyrir um það bil sex til tíu
þúsund árum hófst akuryrkja og
önnur atvinnuþróun fylgdi í kjöl-
farið, fólk fór að safnast saman í
stórum borgum og sköpuð voru
skilyrði fyrir nýja sjúkdóma. Á síð-
ustu nokkur hundruð árum hafa
þéttbýliskjarnar stækkað sífellt og í
stærstu borgum eru nú tugir millj-
óna manna.
Inflúensufaraldri var fyrst lýst
árið 1580 en það var ekki fyrr en
seint á síðustu öld að stórir in-
flúensufaraldrar fóru að geisa og
náðu yfir mikinn hluta jarðarinnar.
Sá stærsti og alvarlegasti þessara
faraldra var spánska veikin sem
gekk 1918-1919 og lagði að velli á
þriðja tug milljóna manna í heimin-
um á örfáum mánuðum. Enda þótt
alnæmi sé talinn nýr sjúkdómur er
meðgöngutíminn það langur (að
meðaltali tíu ár) að ekki er óhugs-
andi að hann hafi lengi verið land-
lægur í fámennum og einangruð-
um byggðalögum í Mið-Afríku.
Fólksflutningar hafa mikla þýð-
ingu varðandi útbreiðslu nýrra
sjúkdóma. I fjölmennum samfélög-
um þar sem smitsjúkdómar eru
viðvarandi skapast af og til aðstæð-
ur til að takmörkuð farsótt geti
brotist út. Ef nýsmitaður einstak-
lingur frá slíku þjóðfélagi kemst yf-
ir í einangrað og ósýkt samfélag
eru nánast allir þar móttækilegir
fyrir sjúkdómnum og mjög margir
sýkjast. Sé dánartíðni sjúkdómsins
há verða afleiðingarnar skelfilegar
fyrir samfélag sem skortir slíka
sjúkdómsreynslu. Á sögulegum
tíma hafa að minnsta kosti þrisvar
orðið hörmungar á heimsmæli-
kvarða af þessum orsökum.
í fyrsta skiptið gerðist það þegar
verslunartengsl opnuðust milli
Kína og Evrópu á annarri og þriðju
10 HEILBRIGÐISMÁL 2/1995