Heilbrigðismál - 01.06.1995, Blaðsíða 19

bresti þrek til þess að gera það sem skyn-
semin býður. Við þetta fer sálin úr jafnvægi
og ástríðurnar og skapið hlaupa með menn
í gönur. Þetta segir Platon að sé sjúklegt
ástand í sálinni og það getur aldrei leitt til
velfarnaðar.
Beitum skynseminni
Farsæld manns er þess vegna háð því
hvernig hann beitir skynsemi sinni. Það
sem markar sérstöðu mannsins og gefur
honum séreðli er hæfileikinn til þess að
hugsa og breyta skynsamlega. Langanir
okkar og hvatir eru í sjálfu sér blindar og
hugsunarlausar og við þurfum alltaf að
beita dómgreind okkar til þess að þær leiði
okkur ekki í ógöngur. Þetta þekkir hver
maður mætavel af eigin raun, ekki síst í
tengslum við mataræði og annað sem teng-
ist heilbrigði líkamans. Við vitum að það er
okkur fyrir bestu að borða hollan mat og
gæta hófs í mat og drykk og að taumleysi
eða hirðuleysi í þeim efnum geta komið
okkur í koll.
Platon heldur því fram að hið sama eigi
við um sálina og þar skiptir skapið eða sið-
ferðisþrekið sköpum. Hann segir það vera
rotvarnarefni sálarinnar því ef við látum
stöðugt undan kröfum umhverfisins og
hlýðum ekki okkar eigin rödd, þá spillist
sálin og við verðum vansæl. Við eigum að
breyta vel og réttlátlega vegna þess að það
er okkur sjálfum fyrir bestu. Annars van-
rækjum við sjálf okkur.
í Ijósi þessa verður að skilja hina frægu
hugsun Sókratesar að óréttvísi sé alltaf
verst fyrir mann sjálfan. Hann myndi til
dæmis halda því fram að það sé vont fyrir
mann að beita rangindum með svipuðum
hætti og óhófleg áfengisneysla manns er,
þegar allt kemur til alls, verst fyrir hann
sjálfan og því verri sem hann kemst lengur
upp með hana. Vitanlega er það böl að
vera beittur órétti, en að áliti Sókratesar er
það enn meira böl að fremja ódæðisverk en
þola það. Mér virðist að þessi hugsun lifi
enn í hugmynd okkar um ógæfumann. Við
segjum að maður hafi ratað í ógæfu þegar
hann lifir þannig að hann veldur sjálfum
sér og öðrum skaða. Og ef við stæðum
frammi fyrir því óskemmtilega vali að
brjóta á saklausum eða að þola órétt, hvort
myndum við velja?
Ræktun mannlegra eiginleikn
Við sjáum af þessu að því fer víðs fjarri
að hver og einn sé æðsti dómari um eigin
velfarnað eða um það hvað stuðlar að hon-
um. Mönnum getur einfaldlega skjátlast
um þetta efni. Allir eiga þess kost að láta
Til þess að hafa
raunverulega
ánægju af líf-
inu verða menn
að þroska dóm-
greind sína sem
segir þeim
hvaða ánægja
er varanleg og
án illra eftir-
kasta.
Vilji menn
auðga líf sitt er
ráðlegra að
draga úr óskum
sínum fremur
en að fullnægja
fleiri löngun-
um. Ekkert er
líklega and-
stæðara lífsstíl
nútímans.
Ekkert getur
gert mann ham-
ingjusaman ef
sálin er ekki í
sæmilegu jafn-
vægi.
sér farnast vel, en einungis með því að
rannsaka líf sitt og leita svara við því
hvaða líferni leiði til velfarnaðar. Sókrates
taldi að sönn sjálfsþekking væri forsenda
þess að menn nái skynsamlegum tökum á
lífi sínu og temji sér þá hófsemi sem er
kjarninn í listinni að lifa.
Aristóteles kemur svipaðri hugsun til
skila með því að segja farsældina felast í
því að manneskjan nái að nýta möguleika
sína og þroskast til fullnustu. Líkt og fræið
hefur í sér fólginn vísi að fullþroska jurt,
þannig býr hvert heilbrigt ungbarn yfir
möguleika á því að verða fullveðja mann-
eskja. Til þess að svo megi verða þarf barn-
ið að búa við þroskavænleg skilyrði, og
það er líka að verulegu leyti undir einstak-
lingnum sjálfum komið hvort hann nýtir
möguleika sína eða ekki. Þessi ræktun
mannlegra eiginleika er lykillinn að lífs-
hamingjunni, því hún felst í því að mann-
eskjan nær öllu því besta út úr sjálfri sér og
hún blómstrar.
Hinn gullni meðalvegur
Að mati Aristótelesar þurfum við að feta
hinn gullna meðalveg til hamingjunnar.
Hann segir það vera eðli þeirra hluta sem
lúta að breytni að menn skemmi fyrir sér
með öfgum. Þannig er hægt að skaða heils-
una bæði með of mikilli og of lítilli þjálfun,
en hæfileg þjálfun kallar fram styrkinn og
viðheldur honum. Aristóteles kemst þann-
ig að orði að dygðug breytni felist alltaf í
HEILBRIGÐISMÁL 2/1995 19