Heilbrigðismál - 01.06.1995, Blaðsíða 12

ísland sem
kennslu-
bókardæmi
í hugum margra íslendinga er
svarti dauði, eða plágan eins og
hún var nefnd í fornum annálum
og herjaði hér á landi í byrjun og
lok fimmtándu aldar, mannskæð-
ust allra sótta. Það er þó að öllum
líkindum bólusótt sem fyrr á
öldum hefur valdið miklu meiri
skaða á íslandi en plágan þegar
til lengri tíma er litið.
Eftir að bólusótt barst til Evr-
ópu á annarri og þriðju öld eftir
Krist varð hún smám saman
landlæg þar og breyttist í barna-
sjúkdóm (vægari í ungum börn-
um en þeim sem eldri voru)
vegna þess að fólksfjöldinn var
nægjanlega mikill til að viðhalda
sjúkdómnum sem hafði einnar til
þriggja vikna meðgöngutíma.
Öðru máli gegndi á íslandi.
Landið var tiltölulega einangrað
og fólksfjöldinn náði aldrei því
marki að bólusótt gæti orðið
landlæg en hugsanlega hefði
þurft um 300.000 manna samfé-
lag til þess að svo mætti verða.
íslenskir annálar geta fyrst um
bólusótt árið 1240. Næsti faraldur
gekk 1291. í Setbergsannál segir
um hann: „Á þessu ári kom ból-
an á ísland. Deyði úr þeirri bólu-
sótt undramargt fólk af ungu
fólki og fyrir innan fertugsaldur,
svo í sumum sveitum eyddust
bæir; sumum stöðum lifði einn
maður." Lýsing þessi kemur
heim og saman við það sem bú-
ast mátti við. Liðin var nærri hálf
öld frá því að fyrsti faraldurinn
geisaði. Því hafa væntanlega
flestir ef ekki allir sem voru und-
ir fertugu verið óvarðir af mót-
efnum, en þau endast alla ævi
hjá þeim sem smitast og lifa sjúk-
dóminn af. Mannfallið kom einn-
ig heim við að dánartíðni sjúk-
dómsins gat verið há eða 15-40%.
Bólusóttin gekk síðan yfir landið
tvisvar til þrisvar á öld.
Á sextándu öld er talið að ból-
an hafi gengið yfir landið fjórum
sinnum, síðast 1670-1672, en hún
var þá ekki mjög mannskæð,
enda stutt frá því að síðasti far-
aldur gekk yfir. Liðu nær fjörutíu
ár þar til næsti faraldur gekk,
1707-1709. Nú brá svo við að í
fyrsta sinn hafði ítarlegt manntal
verið tekið á íslandi árið 1703 og
að "bóludauðatal" var skráð í
kjölfar "stóru bólu" eins og far-
aldurinn var nefndur. Því feng-
ust greinargóðar upplýsingar um
skelfilegar afleiðingar þessa far-
aldurs. Rúmlega fjórðungur
þjóðarinnar lést. Alvarlegasta
hlið þessa faraldurs, eins og
væntanlega flestra bólusóttarfar-
aldra sem gengið höfðu yfir
landið, var aldur þeirra sem
verst urðu úti. ítarlegar upplýs-
ingar eru til um manndauða í
Álftaneshreppi á tímabilinu 1.
september til 27. nóvember 1707.
Þar létust 5% barna á aldrinum
0-4 ára, 17% barna á aldrinum 5-9
ára, 21% þeirra sem voru 10-19
ára, um 35% þeirra sem voru 20-
49 ára en aðeins 5% þeirra sem
voru eldri en 50 ára. Það voru
því þeir sem héldu atvinnulífinu
gangandi, drógu björg í bú, sem
verst urðu úti. Enginn ástæða er
til að ætla annað en að margir
fyrri bólusóttarfaraldrar hafi ver-
ið hlutfallslega jafn miklir skað-
valdar.
Árið 1802 var tekin upp kúa-
bólusetning á íslandi en framan
af skorti á að hún næði til allra
barna á landinu enda fór svo að
síðasti bólusóttarfaraldurinn
barst til landsins 1839. Hann olli
ekki neinum teljandi usla í sam-
anburði við fyrri faraldra. Nú
hefur ónæmisaðgerðum vegna
bólusóttar verið hætt, enda hefur
bólusótt verið útrýmt í heimin-
um.
Ekki er að efa að bólusótt hef-
ur haft gífurleg áhrif á þróun ís-
lensku þjóðarinnar og lengst af
hafa áhrif hennar og annarra far-
sótta, verið vanmetin af þeim
sem fjallað hafa um íslandssög-
una. Er til dæmis hugsanlegt að
bólusóttin hafi átt ríkan þátt í
endalokum þjóðveldisins á þrett-
ándu öld með því að draga svo
úr viðnámsþrótti þjóðarinnar að
henni var nauðsynlegt að tryggja
aðdrætti til landsins með sátt-
mála við útlent vald?
H.B.
Kúabólusetning var tekin upp
hér á Iandi með kansellíbréfi 30.
mars 1802 en varð ekki almenn
fyrr en eftir útgáfu konunglegr-
ar tilskipunar árið 1810.
12 HEILBRIGÐISMÁL 2/1995