Fréttablaðið - 01.05.2010, Blaðsíða 26

26 1. maí 2010 LAUGARDAGUR
Skýrsla rannsóknarnefndar Alþingis um efnahagshrunið
leiðir í ljós undarlegt ósamræmi
á „vitneskju“ um stöðugleika
íslenska fjármálakerfisins árin
fram að hruni. Svo virðist sem
tveir mjög ólíkir skólar hafi verið
uppi á sama tíma; annar örugg-
ur og bjartsýnn, hinn uggandi og
svartsýnn.
Stjórnmálamenn og stofnan-
ir, sem áttu mikið undir því að
halda bólunni gangandi gáfu hins
vegar eingöngu örugga og bjart-
sýna skólanum gaum, en huns-
uðu hinn. Þetta var hægt meðal
annars vegna þess að á Íslandi
var engin stofnun sem gat séð
mönnum fyrir hlutlægum upp-
lýsingum og niðurstöðum um
efnahagsstöðugleika (stofnun á
borð við Þjóðhagsstofnun í Bret-
landi (e. Institute for Fiscal Stu-
dies in Britain). Einn af lærdóm-
um hrunsins er að slíka stofnun
þarf að setja á laggirnar, stofnun
á borð við gömlu Þjóðhagsstofn-
un. Æðstu ráðamann lögðu hana
niður á sínum tíma einmitt vegna
þess að þeir kærðu sig ekki um
varlegar og hlutlægar ályktanir
hennar um stöðu og horfur í efna-
hagsmálum.
Pantaðar niðurstöður
Þeir sem höfðu pólitískan eða
fjárhagslegan hag af því að halda
bólunni gangandi sýndu aðdáun-
arverða hæfni í að vinna stjórn-
málamenn og fjölmiðla á sitt
band. Viðskiptaráð Íslands skipt-
ir lykilmáli í þessu sambandi.
Það fékk til dæmis bandaríska
hagfræðinginn Frederik Mish-
kin til að styðja rýra skýrslu
eftir Tryggva Þór Herbertsson,
sem nefnist Fjármálastöðugleiki
á Íslandi (2006) (Financial Stabil-
ity in Iceland). Helstu niðurstöð-
ur hennar voru að fjármálakerfið
á Íslandi hafi verið stöðugt árið
2006.
Viðskiptaráð greiddi Mish-
kin 135.000 dollara (9,7 milljónir
króna miðað við gengi 2006) fyrir
að leggja nafn sitt við skýrsl-
una (samkvæmt The Wall Street
Journal). Það er vel yfir árslaun-
um margra háskólaprófessora.
Enn athyglisverðara er að Mish-
kin breytti síðar titli skýrslunnar
á heimasíðu sinni, að því er fram
kemur í rannsóknarskýrslunni; nú
heitir hún Fjármálaóstöðugleiki á
Íslandi (e. Financial Instability in
Iceland).
Árið eftir, 2007, réð Við-
skiptaráð breska hagfræðinginn
Richard Portes til að vinna ásamt
Friðrik Má Baldurssyni aðra ítar-
lega skýrslu, þar sem niðurstað-
an var líka sú að fjármálakerf-
ið á Íslandi væri í raun stöðugt.
Portes og Friðrik skrifuðu skýrsl-
una á sama tíma og Alþjóðagjald-
eyrissjóðurinn lét vinna skýrslu
þar sem niðurstaðan var önnur.
Í drögum að henni sagði meðal
annars að „ójafnvægið á Íslandi
er sláandi“.
Litið framhjá grundvallaratriðum
Skýrsla Portes og Friðriks kom
lítið inn á getu Seðlabankans til
að vera lánveitandi til þrauta-
vara fyrir bankana; hagfræði-
nemi fengi falleinkunn fyrir að
gera slíka grundvallaryfirsjón.
Ef skýrslan hefði fjallað um getu
Seðlabankans til að vera lánveit-
andi til þrautavara hefði niður-
staðan ekki getað orðið önnur en
sú að fjármálakerfið væri mjög
óstöðugt og í brýnni þörf fyrir
leiðréttingu. Það var hins vegar
ekki niðurstaðan sem Viðskipta-
ráð greiddi skýrsluhöfundum
háar upphæðir til að komast að.
Portes fékk 58.000 pund (7,2 millj-
ónir króna miðað við gengi 2007)
í laun, litlu minna en Mishkin árið
áður (samkvæmt skýrslu rann-
sóknarnefndar Alþingis). Það er
álíka mikið og árslaun aðstoðar-
prófessors við breskan háskóla.
Framámenn í pólitíkinni hafa
sagt mér að þeir hafi gripið
skýrslur á borð við þessar á lofti
og sagt: „Ég er ekki vel að mér
í þessum málum. Þetta eru sér-
fræðingar. Ef þeir segja að kerf-
ið sé traust er rétt að taka mark
á því.“
Þessir sömu stjórnmálamenn
vissu varla af hinum skólanum,
þeim svartsýna, sem á sama tíma
komst að gjörólíkri niðurstöðu. Í
þeim flokki var skýrsla Danske
Bank árið 2006 og skýrsla AGS
2007, sem og greinar eftir ýmsa
íslenska hagfræðinga og viðræð-
ur við Robert Aliber, þekktan sér-
fræðing á sviði fjármálakreppna.
Aliber sagði jafnvel á opnum fyrir-
lestri síðla árs 2007 að hann teldi
að Ísland myndi lenda í alvarlegri
kreppu innan við árs. Aliber og
Gylfi Zoëga hafa tekið margar af
þessum greinum saman og verða
þær gefnar út í bók sem nefnist
Preludes to the Icelandic Financ-
ial Collapse (Palgrave, London).
Fyrir þá sem þekkja til voru
líka fleiri blikur á lofti, til
dæmis aðgengileg gögn á heima-
síðum bankanna og Seðlabank-
ans. Snemma árs 2008 leit þekkt-
ur erlendur hagfræðingur, sem
þekkti lítið til á Íslandi, á heima-
síður bankanna og var ekki lengi
að komast að þeirri niðurstöðu
að íslenska fjármálakerfið væri
tifandi tímasprengja.
Breskur vogunarsjóður í
London gerði sína eigin úttekt á
íslenska fjármálakerfinu. Sjóð-
urinn hafði samband við Portes
snemma árið 2008 og spurði hann
hvernig gæti litið framhjá svo
mörgum misvísandi upplýsing-
um. Portes brást við með því að
saka sjóðinn um að óhróðursher-
ferð í þeim tilgangi að valda usla
og græða á því. Hann fordæmdi
sjóðinn við bresk og íslensk yfir-
völd.
Má ekki endurtaka sig
Tilgangurinn með því að rifja
þessa atburðarás upp er til að
undarstrika þörfina á óháðri
stofnun, sem safnar saman og
túlkar upplýsingar á hlutlægan
hátt, kemur þeim á framfæri og
heldur reglulega fundi með ríkis-
stjórninni. Þetta væri stórt skref
í átt að því að tryggja að stjórn-
málamenn, seðlabankastjórar og
eftirlitsaðilar geti aldrei aftur
hreinlega hunsað hættumerki
og hlustað eingöngu á „sérfræð-
inga“ sem komast að þægilegum
niðurstöðum; „sérfræðinga“ sem
hafa jafnvel þegið fúlgur fjár til
að segja það sem þeir segja, án
þess að þeir sem þiggja ráð þeirra
viti af því.
Það skiptir sköpum fyrir sjálf-
stæði þessarar stofnunar að hún
sé vel mönnuð og fjármögnuð.
Þjóðhagsstofnun var lögð niður
meðal annars af þeim ástæðum
að greiningardeildir bankanna
gætu veitt áreiðanlegri upplýs-
ingar, sem og Hagfræðistofnun
Háskóla Íslands. Eftir á að hyggja
kemur ekki á óvart að niðurstöð-
ur þessara stofnana voru einatt
jákvæðar. Greiningardeildirn-
ar sögðu það sem launagreiðend-
ur þeirra vildu heyra og árum
saman var forstöðumaður Hag-
fræðistofnunar Háskóla Íslands
enginn annar en meðhöfundur
Frederiks Mishkin.
Nýja Þjóðhagsstofnun
Efnahagsmál
Robert Wade
prófessor í hagfræði
við London School of
Economics
Ef skýrslan hefði fjallað um getu
Seðlabankans til að vera lánveitandi
til þrautavara hefði niðurstaðan
ekki getað orðið önnur en sú að
fjármálakerfið væri mjög óstöðugt
og í brýnni þörf fyrir leiðréttingu.
Í dag er 1. maí. Dagur sem helg-aður er baráttu verkafólks fyrir
bættum kjörum og vinnuaðstæð-
um. Dagur samstöðu.
Öll hljótum við að vilja sam-
félag þar sem fólk hefur í sig og
á, þar sem fjölskyldur geta notið
þess að vera saman, þar sem for-
eldrar geta verið með börnunum
sínum eftir fæðingu og þar sem
fólk getur hvílt sig og notið lífs-
ins. Öll viljum við samfélag þar
sem börn njóta réttarins til sam-
vistar við foreldra sína, innihalds-
ríks skóladags og sjálfsagðra lífs-
gæða. Öll hljótum við líka að vilja
samfélag þar sem fólki líður vel
í vinnunni sinni, nýtur virðingar
og fær sanngjörn laun. Öll viljum
við eldast með reisn og njóta líf-
eyris sem dekkar mannsæmandi
líf. Þó margt hafi áunnist er enn
langt í land.
Óútskýrður launamunur kynj-
anna stendur í stað. Lágmarkslaun
eru allt of lág, vinnuvikan of löng,
atvinnuleysi of mikið og allt of
margir hafa tekið á sig kjaraskerð-
ingar í kjölfar efnahagshrunsins.
Það skýtur skökku við að þetta
séu afleiðingar hins gengdarlausa
góðæris – að réttindum hafi verið
fórnað fyrir forréttindi. Sameig-
inlegir sjóðir voru tæmdir í nafni
frjáls- og einstaklingshyggju,
skammtímagróða og áhættufíkn-
ar. Allt hefur þetta gríðarleg áhrif
á líf og líðan fólksins í landinu og
því er brýnt að tekið verði á málum
af skörugleik.
Á sama tíma getum við þakkað
fyrir margt. Fyrst og fremst eigum
við að vera þakklát fyrirrennurum
okkar, fólkinu sem barðist fyrir
launum og réttindum sem þykja
sjálfsögð í dag. Fólkinu sem stofn-
aði verkalýðsfélögin, sem benti á
misréttið, sem barðist og breytti.
Þetta er fólkið sem við eigum að
taka okkur til fyrirmyndar, fólk
með eldheitar hugsjónir og kraft
til að fylgja þeim eftir af einurð.
Við eigum að verða komandi kyn-
slóðum sambærilegar fyrirmynd-
ir, vera kjörkuð og kraftmikil,
benda á það sem má bæta og laga
það sem hægt er að laga.
Verkalýðsbaráttan líður aldrei
undir lok. Hennar vegna eru
núverandi réttindi til staðar og
hennar vegna verða framfarir.
Ekki bara fyrir einstaklinga eða
stéttir – heldur fyrir samfélagið
allt. Gangan hefst í dag kl. 13.00
frá Hlemmi. Stöndum saman,
göngum saman og vinnum saman
að bættu samfélagi.
Baráttudagur verkafólks
1. maí
Sóley
Tómasdóttir
oddviti VG í Reykjavík
Hringdu í síma
ef blaðið berst ekki