Fréttablaðið - 21.05.2010, Qupperneq 35

ÞRÓUNARMÁL
- upplýsingarit Þróunarsamvinnustofnunar Íslands
– eftir Stefán Jón Hafstein umdæmisstjóra í
Malaví
Hvernig birtist fátækt í daglegu lífi í landi eins og Malaví? Götur höfuðborgarinnar eru skörðóttar
og holóttar, þar eru gangstéttar fátíðar og
götulýsing næstum engin. Byggðir eru dreifðar
og mest kofar á mismunandi stigum, þótt
sæmileg millistéttarhverfi birtist inni á milli.
Símkerfi virkar illa, rafmagnsskortur setur svip
á daglegt líf, enda er heildarframleiðsla í 13
milljóna manna landi minni en nemur hálfri
Kárahnjúkavirkjun; sex prósent íbúa hafa
aðgang að rafmagni.
Vegir eru slæmir, lítill bílafloti heimamanna
einkennist af hræjum sem varla eru ökufær
og umferðarslys eru með því mesta sem um
getur í heiminum. Aðkomumaður tekur strax
eftir hve vélvæðing er skammt komin, fólk
gengur langar leiðir með byrðar eins og vatn
og eldivið, eitt reiðhjól ber fjögurra manna
fjölskyldu eða hlaða af kolapokum. Heimili
alls þorra fólks eru leirkofar með stráþökum
þar sem getur verið langt í næsta vatnsból og
hreinlætisaðstaða lítil sem engin. Þótt fólk sé
almennt hreinlegt eru fötin slitin og skór þess
þættu óvíða boðlegir, enda margir berfættir.
Konur klæðast mikið litríkum lendaklæðum
en samsetning hjá hinum almenna karlmanni
minnir mest á flóamarkað.
Ógnarlegar tölur
Börnin í götunni minni fara í skólann fyrir
klukkan átta á morgnana og eru mörg í
slitnum og óhrjálegum skólabúningum. En
þau eiga gott því aðeins þriðjungur barna lýkur
barnaskóla. Og helmingur allra barnaskóla-
nema er vannærður. Menntunarskortur er
alvarlegt vandamál í Malaví, ólæsi kvenna yfir
50% og karla næstum 40%. Um 10% barna úr
hverjum árgangi fara í framhaldsskóla, og mun
færri ljúka námi. Menntað fólk flyst oft burt ef
það getur markaðssett sig annars staðar, sagt er
í bæði gríni og alvöru að fleiri malavískir læknar
séu í Manchester í Bretlandi en í Malaví.
Fjörutíu prósent af ríkisútgjöldum koma
frá erlendum ríkjum. Hagkerfið er illa búið
til sóknar: Malaví er landlukt, auðlindir
þverrandi, innviðir veikir, sóknarfæri fá.
70 prósent af útflutningstekjum eru af
tóbakssölu sem ekki lofar góðu ef Alþjóða
heilbrigðisstofnunin nær markmiðum sínum
um að minnka reykingar.
Fátæktin birtist í því að lífslíkur eru aðeins
52 ár að meðaltali, ungbarnadauði er með
því mesta sem þekkist, sjúkdómar eins og
niðurgangur og öndunarfærapestir leggja fjölda
manns að velli árlega og mæðradauði er með
því hæsta á jarðríki: Að meðaltali deyja 16
konur á dag af barnsförum.
Lág laun og hátt verð
En er þá ekki ódýrt að lifa í svona landi? Nei,
svo merkilegt sem það er þá eru matvæli dýr.
Margir borgarbúar rækta hænur og selja egg
og kjúklinga sem kosta nær 1.000 krónur
stykkið úr heimahúsi. Svipað og á Íslandi!
Á götumarkaði í höfuðborginni kosta fjórir
tómatar 200 krónur. Ef laun lögreglumanns
eru 5.000 krónur getur hann keypt kjúkling
einu sinni í viku og borðað fimm tómata með í
hvert skipti fyrir launin. Auðvitað borðar hann
aldrei kjúkling, heldur ræktar maís eins og allir
aðrir. Fólkið lifir á maís. Það kaupir ekki mat
í búðum.
Í svona fátæku landi er ekkert til sem heitir
„skemmtanaiðnaður“ en þó er því ekki að leyna
að sumar hljómsveitir gefa út diska sem seldir
eru á götuhornum. Ríkissjónvarpið sendir út á
einni rás og tveimur útvarpsrásum og nokkuð
er um einkareknar stöðvar sem njóta framlaga
pólitískra auðmanna. Eitt kvikmyndahús
er í landinu, og það heyrir til tíðinda að nú
hefur verið opnuð „bókabúð með bókum“
í höfuðborginni. Menningarstofnanir eins
og söfn, listagallerí og slíkt er ekki að finna í
þeirri mynd sem Íslendingar þekkja.
Aðbúnaður er mjög hraklegur sem má sjá
af útliti opinberra stofnana og skrifstofum
í ráðuneytum þar sem málning flagnar af
veggjum og húsgögn eru við að detta í sundur.
Sjaldgæft er að hlutum sé hent, endalaust er
hægt að gera við og margir handverksmenn
ná færni í því. Farsímar hafa níu líf. Sáralítill
iðnaður er í landinu og stenst ekki samkeppni
við innflutt skran; bilanir á öllum hlutum til
daglegs brúks eru fastur liður í tilveru þeirra fáu
sem hafa efni á.
Ekki er um að ræða „velferðarkerfi“. Lyf
kosta peninga, nema þau sem erlend ríki gefa,
eins og til HIV-smitaðra. Malaría er landlæg
og getur reynst fátækri fjölskyldu dýr ef þarf
að kaupa lyf. Veikt fólk kemst á ríkisspítala ef
það býr nærri en ættingjar þurfa að elda handa
sjúklingum. Barnaskólar eru ókeypis en þegar
kemur að framhaldsskóla kostar frá 4.000
krónum upp í 22.000 krónur á önn að senda
ungling til menntunar. Ríkisstarfsmenn hafa
smávægileg eftirlaun, aðrir ekki. Það segir sína
sögu að nær allt fullorðið fólk þekkir hungur
af eigin raun.
Tvöhundruðkall á dag?
Þjóðartekjur á mann eru innan við 600
dollarar á ári í Malaví – vel innan við tvo
dollara á dag. Íslendingar hafa 50 sinnum hærri
tekjur á mann. Viðmið Alþjóðabankans fyrir
fátækt er 1,25 dollarar á dag í tekjur, en 30%
Malava ná ekki því viðmiði, og 22% eru í raun
úrskurðuð „ofur-fátæk“. Í raun má segja að í
svona landi séu tvö, ef til vill þrjú, hagkerfi.
Í fyrsta hagkerfinu eru 85% landsmanna
sem lifa af sjálfsþurftarbúskap og eru utan
við peningahagkerfið og sjá eiginlega aldrei
peninga. Í öðrum hluta hagkerfisins eru svo
rúmlega 10% landsmanna sem hafa reglulega
vinnu og tekjur og búa í peningakerfi að hluta
til að minnsta kosti. Flestir eru þó með annan
fótinn í ,,óformlega hagkerfinu”, rækta eigin
mat að hluta og stunda vöruskipti. Hér eru
kennarar og lágtsettir ríkisstarfsmenn sem fá
e.t.v. 12-17.000 krónur á mánuði, launamenn
smáfyrirtækja og slíkir. Láglaunafólk fær
3-5.000 krónur á mánuði.
Í efsta laginu eru svo háttsettir ríkisstarfsmenn
og stjórnendur stórfyrirtækja sem hafa margir
þokkalegar tekjur og lifa góðu lífi, en erfitt
er að meta stærð þessa hóps. Þessi litli hópur
er ekki stærri en svo að ekki er til markaður í
landinu fyrir „lúxusvörur“ og dýra þjónustu,
skemmtanir eða sérverslanir svo heitið geti.
Tölur um atvinnuleysi eru ekki til enda ekki
hægt að ræða um almennan vinnumarkað
þegar næstum allir eru sjálfsþurftarbændur.
Ísland í samanburði
Stutt er síðan Ísland var í efsta sæti á lista
þjóða samkvæmt „lífskjaravísitölu“ Sameinuðu
þjóðanna (Human Development Index). Það
var árið 2007 og ári síðar höfðu Norðmenn
og Ástralar farið upp fyrir okkur. Ísland fellur
kannski niður um nokkur sæti á þessu ári, en
við verðum örugglega á topp tíu listanum yfir
þá sem hafa það best meðal þjóða heims 2010.
Neðst eru Níger (182) og Afganistan sæti ofar,
Malaví er í 160. sæti.
Ísland á sem betur fer langt að hrapa til
að teljast „fátækt“ land. Hrapi Ísland af topp
tíu listanum (úr þriðja sæti í ellefta) verðum
við fyrir neðan lönd eins og Noreg, Ástralíu,
Kanada og Svíþjóð, en í ellefta sæti værum
við enn fyrir ofan Finna og Bandaríkin, tíu
sætum fyrir ofan Breta og 20 sætum fyrir ofan
Kúveit. Við verðum að hrapa um 50 sæti til að
verðskulda titilinn „Kúba norðursins“ miðað
við núverandi stöðu hjá Kastró (51) og værum
samt 20 sætum fyrir ofan Rússa (71) og 40
sætum fyrir ofan Kínverja (91). Um 150-160
sætum fyrir neðan okkur er svo Malaví sem
fær þróunaraðstoð frá Íslandi: vatnsból, skóla,
fræðslu og heilsuþjónustu.
Svona er að búa í fátæku landi
5
Götumynd frá Malaví.
LJÓSMYND:
GUNNAR SALVARSSON.