Fréttablaðið - 08.01.2011, Blaðsíða 12

12 8. janúar 2011 LAUGARDAGUR
Fátt er í lögum sem beinlínis bann-
ar starfsemi eða athafnir sem hafa
í för með sér umhverfismengun
þótt finna megi einstakar bannregl-
ur, fyrst og fremst á sviði vatns- og
hafverndar.
Íslensk löggjöf sem varðar mengun og varn-
ir gegn mengun, fyrst og fremst hryggjar-
stykkið í lögum um hollustuhætti og meng-
unarvarnir, er komin nokkuð til ára sinna
og endurspeglar að takmörkuðu leyti þróun-
ina sem hefur orðið í alþjóðlegum umhverf-
isrétti síðustu tvo áratugi.
Löggjöfin einkennist fyrst og fremst af
reglum sem lúta að verkaskiptingu og sam-
skiptum einstakra stjórnvalda annars vegar
og hins vegar samskiptum
þeirra við starfsleyfis-
hafa. Lítið er um eiginleg-
ar efnisreglur umhverfis-
réttarins í lögum á sviði
mengunarvarna, þar
með talið þeim lögum
sem sérstaklega gilda um
meðhöndlun úrgangs og
brennslustöðva, og inn-
leiðing ákveðinna megin-
regla umhverfisréttarins
er skammt á veg komin.
Hins vegar eru í gildi fjölmargar reglugerð-
ir um mengunarvarnir, þar á meðal reglu-
gerð um brennslu úrgangs, sem takmarka
losun tiltekinna mengunarvalda og er efni
starfsleyfa í samræmi það. Lögum og reglum
á sviði mengunarvarna er fyrst og fremst
ætlað að gilda um tiltekinn atvinnurekstur
sem hefur í för með sér mengun en þær eiga
síður við um athafnir einstaklinga.
Starfsleyfisskylda
Meginreglan er sú að atvinnurekstur sem
getur haft í för með sér mengun er óheim-
ill án starfsleyfis. Af þessu leiðir að starfs-
leyfisskyldur atvinnurekstur sem hefur í
för með sér mengun er ólöglegur ef starfs-
leyfi liggur ekki fyrir. Í starfsleyfum er
meðal annars að finna ákvæði um tegundir
og magn ákveðinna mengandi efna sem er
heimilt eða óheimilt að sleppa út í umhverfið,
allt eftir því hvaða starfsemi á í hlut. Kröfur
starfsleyfa byggja oftast á tilteknum reglu-
gerðum og margar þeirra endurspegla regl-
ur sem gilda á EES-svæðinu og eru hluti af
EES-samningnum. Hins vegar ef ekki er
farið að efni starfsleyfis ber eftirlitsaðila að
tilteknum skilyrðum uppfylltum að bregð-
ast við á ákveðinn hátt og beita ákveðnum
þvingunarúrræðum.
Þetta var uppi á teningnum hjá sorp-
brennslunni Funa í Skutulsfirði þegar
Umhverfisstofnun krafði fyrirtækið um
úrbætur vegna þess að magn tiltekinna
mengandi efna sem var getið í starfsleyf-
inu var yfir viðmiðunarmörkum. Allt árið
2010 gengu bréf á milli eftirlitsaðilans og
fyrirtækisins; fyrirtækið var áminnt og að
síðustu hótaði Umhverfisstofnun að svipta
Funa starfsleyfinu. Ekki kom til þess, þar
sem starfseminni var hætt um áramótin
eftir að díoxín mældist í mjólk frá lögbýlinu
Efri-Engidal.
Þar sem umhverfismengun er almennt séð
ekki bönnuð lögum samkvæmt er erfitt að
AÐALHEIÐUR
JÓHANNSDÓTTIR
SORP BRENNT Í EYJUM Umhverfismál eru fyrirferðarmikill málaflokkur innan EES. Almennt markmið samningsins á sviði umhverfismála er að varðveita, vernda og
bæta umhverfið, þar á meðal að stuðla að vernd heilsu manna. Ákvæði um vatn, loft, efni og úrgang eru hluti af EES-samningnum. FRÉTTABLAÐIÐ/ÓSKAR
Mengunarlöggjöf svarar ekki kalli tímans
halda því fram að mengun eins og díoxín-
mengun frá eldri sorpbrennslum, sem ekki
bar að fylgja tilteknum takmörkunum vegna
losunar díoxíns, fylgi refsiábyrgð. Eftirlits-
aðili getur þó gripið til ákveðinna þvingun-
arúrræða gagnvart starfsleyfishafa vegna
þess að ekki hefur verið farið að efni starfs-
leyfisins að öðru leyti.
Endurskoðun nauðsynleg
Aðalheiður Jóhannsdóttir, prófessor við
lagadeild Háskóla Íslands, segir nauðsyn-
legt að skoða alla lagaumgjörð sem varðar
mengun og varnir gegn mengun en löggjöf-
in sem nú gildir hverfist að mestu um meng-
andi atvinnurekstur, starfsleyfisskyldu og
efni starfsleyfa. Það er of takmörkuð nálg-
un, að sögn Aðalheiðar. Meðal þess sem þarf
að gera er að útfæra betur ákveðnar megin-
reglur umhverfisréttarins, skilgreina rétt-
indi og skyldur á grundvelli þeirra og búa til
raunhæfar efnisreglur sem hafa að markmiði
að koma í veg fyrir og uppræta umhverfis-
mengun, þar með talið mengun af völdum til-
tekinna efna. Einnig þarf að bæta við reglum
sem tryggja betur stöðu almennings, reglum
um virka upplýsingamiðlun til almennings
og reglum sem veita almenningi raunhæfa
möguleika til þess aðhafast ef stjórnvöld gera
það ekki. Loks þarf að skoða betur réttarþró-
unina í umhverfisrétti Evrópusambandsins,
þar með talda nýja og nýlega dóma dómstóls
Evrópusambandsins. Í þeim er hafsjór af
upplýsingum um hvernig ber að standa að
innleiðingu ákveðinna tilskipana sem eru
hluti af EES-samningnum og hafa verið inn-
leiddar í íslenskan rétt, fyrst og fremst með
reglugerðum. „Löggjöfin sem við höfum er
að stofni til þrjátíu ára gömul og endurspegl-
ar að takmörkuðu leyti þá þróun sem hefur
orðið í alþjóðlegum umhverfisrétti og rétti
Evrópusambandsins á undanförnum árum.
Vegna eðlis margra þeirra breytinga sem eru
nauðsynlegar þarf nýja löggjöf sem byggir á
ferskri hugsun og virkri aðkomu löggjafans,“
segir Aðalheiður.
Skaðabótaábyrgð
Ef í ljós kemur að einstaklingar, sem búa á
þeim svæðum þar sem eldri sorpbrennslur
hafa starfað, hafa orðið fyrir heilsutjóni eða
annars konar tjóni er ekki óhugsandi að eig-
endur eða rekstraraðilar verði skaðabóta-
skyldir ef tekst að sýna fram á saknæma
háttsemi eða gáleysi fyrirsvarsmanna. Hvað
varðar mengun frá sorpbrennslunni Funa
og öðrum sorpbrennslum liggja upplýsing-
ar ekki fyrir og bíða verður niðurstaðna úr
sýnatökum og rannsóknum við mat á þessu.
Einnig er hugsanlegt að athafnaleysi opin-
berra eftirlitsaðila geti valdið skaðabóta-
skyldu, til dæmis á þeim grundvelli að ekki
var gripið fyrr inn í atburðarásina þegar
vitneskja lá fyrir um magn díoxíns frá
eldri sorpbrennslum. Allt er þetta þó háð
almennum reglum skaðabótaréttarins.
Viðurkennd mannréttindi
Nú liggja fyrir nokkrir dómar Mannrétt-
indadómstólsins í Strassborg þar sem reynt
hefur á atriði sem varða óþægindi eða heilsu-
tjón vegna mengandi eða hættulegrar starf-
semi. Meðal annars hefur verið komist að
þeirri niðurstöðu að ríkjum hafi mistekist
að tryggja að einstaklingar njóti tiltekinna
viðurkenndra mannréttinda, fyrst og fremst
friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu.
Þessi réttindi eru varin af 8. grein mann-
réttindasamnings Evrópu, sem hefur laga-
gildi hér á landi, og einnig 71. grein stjórnar-
skrárinnar. Brotin hafa fyrst og fremst falist
í því að stjórnvöld viðkomandi ríkja gripu
ekki til ákveðinna ráðstafana svo að tryggja
mætti að einstaklingar nytu ofangreindra
réttinda samkvæmt 8. grein samningsins.
Aðalheiður segir að dómarnir frá Strass-
borg endurspegli einnig hversu rík upplýs-
ingaskylda um stöðu mála hvíli á yfirvöldum
gagnvart þeim sem gætu orðið fyrir óþæg-
indum eða tjóni af völdum mengunar svo
að þeir geti að minnsta kosti tekið upplýsta
ákvörðun um það hvort þeir vilji búa áfram
á viðkomandi svæði.
Löggjöfin sem við höfum
er að stofni til þrjátíu ára
gömul og endurspeglar að tak-
mörkuðu leyti þá þróun sem hefur
orðið í alþjóðlegum umhverfisrétti
og rétti Evrópusambandsins á
undanförnum árum.
AÐALHEIÐUR JÓHANNSDÓTTIR
PRÓFESSOR Í LÖGFRÆÐI
FRÉTTASKÝRING: Mengun frá sorpbrennslu
Svavar Hávarðsson
svavar@frettabladid.is
ILVA Korputorgi, Blikastaðavegi 2-8, 112 Reykjavík, sími 522 4500 www.ILVA.is
mánudaga - föstudaga 11-18:30, laugardaga 10-18, sunnudaga 12-18
sendum um allt land
Bjóðum uppá
vaxtalaust
lán til 6 mánaða
ÚTS
ALA
- ÚT
SAL
A
YFI
R 17
00 V
ÖRU
NÚM
ER Á
25-6
0%
AFS
LÆ
TTI
einfaldlega betri kostur