Fréttablaðið - 08.01.2011, Síða 20

20 8. janúar 2011 LAUGARDAGUR
Undanfarið hafa komið fram margvísleg sjónarmið í umræð-
unni um fátækt og ójöfnuð í íslensku
samfélagi ásamt annarlegum áhuga
fjölmiðla á ölmusu og „aumingja-
gæsku“, eins konar „fátæktar-
klámvæðing“ á góðgerðarstarfsemi
í harðærinu. Þessi umræða teng-
ist vitaskuld hruninu mikla sem
sumir líkja við náttúruhamfarir en
aðrir – vitmeiri – rekja til siðagilda
á villigötum, græðgi og almættis-
óra í afmörkuðum hópi, sem náði
að kollsteypa þjóðarskútunni – um
stund. Heilir þjóðfélagshópar eiga
á hinn bóginn enn, tveimur árum
síðar, í kröggum við að sjá sér og
sínum farborða, jafnvel þeir sem
hafa aflað sér menntunar og tamið
sér gildi vinnusemi og heiðarleika.
Því er nærtækt að hugleiða hvort
ekki sé eitthvað bogið við siglinga-
fræðina í vel-ferðalaginu. Það þurfi
að leiðrétta kúrsinn þegar kemur að
jöfnun möguleika almennings til
lífsafkomu, svo að allir geti verið
áfram innanborðs en falli ekki
útbyrðis, samanber áherslu Evrópu-
árs 2010 gegn fátækt og félagslegri
einangrun. Mismunun leiðir hæg-
lega til jaðarstöðu, sem aftur læsir
fólk í aðgerðadoða og vonleysi. Með
öflugum félagslegum aðgerðum og
faglegri aðstoð má koma í veg fyrir
vítahring félagslegra báginda og
persónulegs óyndis með ómæld-
um kostnaði – og tapi – bæði fyrir
einstakling og samfélag.
Velferðarsamfélagið og
hugmyndin um jafnan rétt
Á seinni hluta 19. aldar kom fram
áður óþekkt hugmynd frá Otto von
Bismarck um löggjöf um jafnan rétt
til að tryggja velferð almennings og
þar með farsælan viðgang samfé-
lagsins með jöfnuð og manngildi,
framleiðni og hagsæld að leiðar-
ljósi. Skömmu áður kom út Komm-
únistaávarpið (1847) með byltingar-
kenningu og greiningu þeirra Karls
Marxs og Friedrich Engels á eðli
auðhyggju og félagslegs ranglætis.
Þar er boðað að hver og einn eigi
að leggja sitt af mörkum eftir getu
og hver og einn eigi rétt eftir sinni
(nauðsynlegu) þörf. Þannig verði
efnislegum gæðum jafnar skipt og
á viðeigandi forsendum, og til þess
þurfi stjórnvöld að hlutast til um
skiptingu gæðanna.
Annað ritverk um félagslegt
réttlæti hefur haft mikil áhrif í
vestrænum velferðarsamfélög-
um, en það er rit samtímamanns-
ins Johns Rawls um félagslegt rétt-
læti, Theory of Justice (1971). Þessi
kenning snýst m.a. um sanngirni
sem byggist á réttlátri og sann-
gjarnri dreifingu gæðanna eins og
þau eru hverju sinni og að um þetta
þurfi að ríkja samfélagsleg sátt og
skilningur, líka meðal þeirra sem
tekið er frá, þ.e. sem þurfa að leggja
meira af mörkum. Áhrifanna hefur
ekki síst gætt í þróun hugmynda
um félagslegt jafnrétti og leiðrétt-
ingu félagslegs ranglætis í Norður-
Evrópu.
Í borgarsamfélagi geta allir þurft
félagslega aðstoð einhvern tíma
Með löggjöf Bismarcks (1880) var í
fyrsta sinn í sögunni lagður grund-
völlur að þeirri hugmyndafræði sem
sífellt fleiri vestræn þjóðfélög vilja
nú kenna sig við í nafni félagsþróun-
ar og siðmenningar. Í framangreindu
riti Karls Marx og Friedrichs Eng-
els er nánar fjallað um réttláta
skiptingu lífsgæða og kröfur um
meira framlag hinna aflögufæru
og aðstoð við þá sem veikar standa
að vígi – af hvað ástæðum sem það
er – því allir þurfi að komast af og
njóta lífsgæða í siðferðilegu sam-
ræmi við það sem almennt er við-
tekið. Í rökstuðningi sínum lagði
Bismarck áherslu á að enginn gæti
í raun treyst því að þurfa aldrei á
aðstoð annarra að halda. Allir verði
einhvern tíma veikir, geti misst
vinnu, lent í óhöppum með lang-
tímaáhrifum og allir eldast. Þróun
borgarsamfélags dregur úr stuðn-
ingsmætti fjölskyldu og nærsam-
félags. Persónulegar aðstæður ein-
staklinga eru jafnframt misjafnar
og því þurfi opinbert öryggisnet
að taka við þar sem getu einstakl-
ings og fjölskyldu sleppir – af hvaða
ástæðum sem það er.
Þannig þróaðist jafnaðarstefnan
og sá grundvöllur sem Bismarck
lagði með löggjöf um almanna-
tryggingar til að tryggja jöfnuð
og velferð sem um leið komi í veg
fyrir neyð og auðmýkjandi betlist-
öðu. Þegar fólk nær að halda mann-
legri reisn og fær hjálp til að hjálpa
sér sjálft fara hjólin nær alltaf að
snúast í rétta átt.
Samfélag sem styður við þegna
sína og tryggir afkomu þeirra og
velferð er líklegra til að státa af
einstaklingum sem þroska með sér
samkennd með öðrum og vilja láta
gott af sér leiða. Þannig sýna rann-
sóknir að hlutfall sjálfboðastarfa og
frjálsra framlaga er hærra í sam-
félögum þar sem byggt er á jafn-
aðarstefnu og umtalsverðum fram-
lögum hins opinbera til heilbrigðis-,
fjölskyldu- og félagsþjónustu. Þess
konar hugarfar tengist raunveru-
legri umhyggju fyrir málstað og
aðstæðum annarra en ekki þörf til
að uppskera þakklæti eða sjálfum-
gleði yfir eigin stöðu. Þeir aflögu-
færu vilja – af eigin rammleik –
styðja þá sem standa höllum fæti,
félagslega eða öðruvísi.
Samfélag sem byggir á jöfnum
rétti til afkomu er líklegra til að
auðvelda almenningi að leita aðstoð-
ar með reisn og án þess að þurfa að
fyrirverða sig vegna auðmýkjandi
tortryggni og smásmyglislegr-
ar sönnunarbyrði gagnvart rétti
sínum, hvort sem það er frammi
fyrir valdhöfum eða fagaðilum. Það
hefur aldrei verið hægt – og þótt
það væri hægt er það ekki við hæfi
– að flokka fólk með reglustriku,
og það eru alltaf möguleikar á ein-
hverjum „misnotum“ sem velferðar-
samfélag sem vill rísa undir nafni
verður að hafa borð fyrir báru til að
þola og geta horft í gegnum fingur
með. Þetta eru undantekningar og
þeir sem beita slíku hafa yfirleitt
meiri áhuga á að komast út úr því
en að halda því áfram til lengri tíma
– hvort sem það kemst upp eða ekki.
Þeir sem hafa „illt gengi“ að heim-
an þurfa að eiga kost á styrkingu og
(áhuga)hvetjandi leiðbeiningu. Með
tilkomu nútíma félagsþjónustu sem
byggð er upp og þróuð með færu
fagfólki hefur orðið eðlisbreyting á
skipan mála, viðhorfum og viðmóti
til notenda þjónustunnar. Áhersla
á lýðræðislega nálgun, samráð og
samvinnu felur í sér beina þátttöku
skjólstæðings í ákvörðunum og
útfærslu þeirrar aðstoðar sem hann
á rétt á. Um leið kynnast aðilar á
málefnalegum forsendum sem leiða
til sameiginlegrar niðurstöðu um
viðeigandi lausn. Þannig er komist
hjá hráum „pappírsafgreiðslum“ og
lítt sæmandi dilkadrætti.
Bónleið til búðar árið 2011
Þrátt fyrir hina jákvæðu þróun
félagsþjónustu og öflugt starf
félagsráðgjafa og annars fagfólks á
fleiri sviðum velferðar er ekki nóg
að gert. Alltof stórir hópar meðal
almennings þurfa að fara bónleið-
ir til búðar, standa í biðröðum og
banka uppá hjá ólíklegustu „góð-
gerðaraðilum“ og misvitrum „lausn-
urum“ um leið og þeir verða „spenn-
andi“ viðfangsefni, bæði almennra
fjölmiðla og „forvitnispressunnar“.
Slík niðurlægingarferli geta ekki
átt rétt á sér í einu best setta þjóð-
ríki heimsins sem auk þess telur sig
velferðarríki.
Það þarf að koma til aukinn lið-
safli fagfólks og mun veigameiri
fjárframlög til félagsþjónustu
sveitarfélaganna. Viðmiðin sem
þar er unnið eftir þurfa að vera
viðeigandi, raunhæf og sveigjanleg
þannig að hver og einn fái framlag
samfélagsins eftir sínum þörfum á
grundvelli sameiginlegs mats hans
sjálfs og fagaðila. Aðeins þannig
styttum við biðraðirnar og eyðum
þeim að lokum. Aðeins með því er
gerlegt að reka af okkur slyðruorðið
um fátækt og mismunun, félagslegt
ranglæti og útilokun árið 2011.
Fátækt og velferð
Velferð
Sigrún
Júlíusdóttir
prófessor í félagsráðgjöf
við HÍ
Þegar fólk nær að
halda mannlegri
reisn og fær hjálp til að
hjálpa sér sjálft fara hjól-
in nær alltaf að snúast í
rétta átt.
Ríkisstjórnir grannríkjanna bregðast með ólíkum hætti við
fjármálakreppunni. Helstu leiðir
út úr vandanum eru niðurskurður
útgjalda og/eða skattahækkanir.
Hvernig úrræðin eru útfærð skipt-
ir höfuðmáli fyrir dreifingu byrð-
anna af kreppunni, þ.e. hvort þung-
inn kemur í meiri eða minni mæli
á herðar lágtekjufólks, meðaltekju-
fólks eða hátekjufólks.
Írar og Bretar eiga það sameig-
inlegt að leggja meiri áherslu á
niðurskurð opinberra útgjalda en
skattahækkanir. Sú leið leggst oft
með meiri þunga á lægri tekjuhópa.
Skandinavíska leiðin, þ.e. varðstaða
um velferðarríkið, felur í sér að
tekjulægra fólki er frekar hlíft við
afleiðingum kreppunnar.
Berum nú saman kreppuúrræðin
á Írlandi og Íslandi.
Ríkisstjórn Írlands kynnti
nýlega stærstu kreppuúrræðin til
þessa. Lægstu laun verða lækkuð
um 12%, lífeyrir verður lækkaður,
einnig barnabætur, húsnæðisbætur
og atvinnuleysisbætur. Skólagjöld í
háskólum verða hækkuð um þriðj-
ung. Skattleysismörk verða lækk-
uð svo fólk með lægri tekjur borgi
meiri skatta. Skattar verða þó einn-
ig hækkaðir á hærri tekjuhópa. Líf-
eyristekjur verða skattlagðar meira
og frádráttur vegna lífeyrisiðgjalda
verður lækkaður um helming til
2014. Þá verða útgjöld til rekstr-
ar velferðarkerfisins og mennta-
kerfisins lækkuð umtalsvert. Flest
ofangreind úrræði leggjast með
meiri þunga á lægri tekjuhópana
á Írlandi. Hið sama sagði hlutlaus
bresk fjármálastofnun (Institute
for Fiscal Studies) um úrræði
hægri ríkisstjórnar íhaldsmanna
og frjálslyndra í Bretlandi.
Á Íslandi hefur þróunin verið að
mestu öndverð við það sem er að
gerast á Írlandi og Bretlandi. Hér
voru lægstu laun hækkuð lítillega,
en ekki lækkuð eins og á Írlandi.
Lágmarkslífeyrir almannatrygg-
inga var hækkaður um 20% árið
2009 og almennur lífeyrir um 9,6%.
Lágmarksframfærslutrygging líf-
eyrisþega á Íslandi er nú ein sú allra
hæsta í Evrópu. Lífeyrir tekjuhærri
lífeyrisþega var hins vegar lækkað-
ur lítillega 1. júlí 2009, með auknum
skerðingum grunnlífeyris.
Atvinnuleysisbætur voru líka
hækkaðar hér. Þá voru barnabætur
og vaxtabætur vegna húsnæðislána
hækkaðar umtalsvert. Skattbyrði
lágtekjufólks var lækkuð bæði 2009
og 2010, en hækkuð hjá hærri tekju-
hópum. Fjármagnstekjuskattur var
hækkaður og lagður var sérstakur
auðlegðarskattur á verulega miklar
eignir. Skólagjöld í ríkisháskólum
hafa rýrnað að raungildi frá 2007.
Ríkisstjórnin á Íslandi hefur
þegar innleitt úrræði fyrir skuldug
heimili sem fela í sér að fólki býðst
að færa greiðslubyrði sína til þess
sem var fyrir hrun. Einnig býðst sá
kostur að fá höfuðstól skulda lækk-
aðan niður í 110% af verðmæti fast-
eignar og enn neðar með sértækri
skuldaaðlögun ef erfiðleikar eru
mjög miklir. Nýjustu úrræðin, sem
tilkynnt voru fyrir skömmu, fela
auk þess í sér að vaxtabætur verða
stórhækkaðar umfram það sem
áður var. Þessi úrræði ná best til
þeirra sem mest þurfa á stuðningi
að halda.
Megineinkenni úrræðanna á
Íslandi eru þannig, að reynt er að
hlífa lægri tekjuhópum. Allir hafa
orðið fyrir kaupmáttarrýrnun en
hún er minnst hjá lægri og milli
tekjuhópunum en mest hjá þeim
tekjuhæstu. Að sama skapi dreg-
ur nú verulega úr þeim ójöfnuði í
tekjuskiptingunni sem stigmagn-
aðist frá 1995 til 2007. Ísland fær-
ist nú hröðum skrefum nær skand-
inavísku samfélögunum á því sviði
(sjá nánar um þetta á vef Þjóðmála-
stofnunar HÍ – www.ts.hi.is).
Það virðist því ljóst að stefna
stjórnvalda á Íslandi hefur náð
því markmiði að milda afleiðing-
ar kreppunnar fyrir lægri- og
millitekjuhópa. Ætla má að vernd-
un lægri tekjuhópanna hér á landi
hjálpi til við endurreisn efnahags-
lífsins, því það vinnur gegn atvinnu-
leysi. Atvinnuleysi er einmitt mun
minna á Íslandi en á Írlandi. Hag-
vöxtur er auk þess hafinn hér og
heldur áfram á næsta ári að öðru
óbreyttu. Skuldir hins opinbera
verða ekki eins miklar hér og á
Írlandi, þegar upp verður staðið.
Skandinavíska leiðin, sem er
yfirlýst stefna íslensku ríkisstjórn-
arinnar, er um margt öndverð við
stefnu hægri stjórnanna á Írlandi
og Bretlandi, þar sem tekjulægra
fólk finnur hlutfallslega meira fyrir
kreppunni.
Stefnan hér á landi er að skila
árangri sem eftir er tekið erlendis.
Neikvæðar afleiðingar kreppunn-
ar eru markvert minni en spáð var
og minni en hjá mörgum þjóðum í
Evrópu og Ameríku, sem í reynd
hefðu átt að geta sloppið betur en
Ísland. Hrunið á Íslandi var jú mun
stærra og alvarlegra en hjá öðrum
vestrænum þjóðum.
Stærsta verkefnið framundan
hlýtur að vera að ná atvinnuleys-
inu niður. Ísland er sem betur fer
á réttri leið.
Ísland og Írland
Kreppan
Stefán Ólafsson
prófessor við Háskóla
Íslands
Stefna stjórn-
valda á Íslandi
hefur náð því markmiði
að milda afleiðingar
kreppunnar fyrir lægri-
og millitekjuhópa.
VA LHÖL L KOMBI
Mjúk kláðafrí ullarnærföt úr 100% Merino ull.
Hlýjar barna lúffur úr vatnsfráhrindandi efni sem andar vel.
Lúffurnar ná vel upp á handleggi, eru með teygju um úlnlið
og endurskinsrönd.
fyrir börn barna lúffur
Verð bolur: 5.900 kr.
Verð buxur: 4.700 kr.
Verð: 3.600 kr.
Stærðir: 1, 2 & 3
MAGNI
Hlýr barna kuldagalli úr vatnsfráhrindandi Cordura efni.
Efri hluti gallans er loðfóðraður en skálmarnar fóðraðar með
örtrefjablöndu. Endurskin að framan og aftan.
barna kuldagalli
Verð: 24.800 kr.
Stærðir: 86-128
Kláð
afrí
ull
100
%
Cord
ura
nælo
n