19. júní - 19.06.1963, Blaðsíða 23

séu hjá öðru, komi kostir hjá hinu.
Lítum nú nokkuð á afstöðu manna til ellinnar
á okkar landi á fyrri tíð. Af fornum íslenzkum
heimildum má ráða, að í heiðnum sið ríkti mikil
virðing fyrir manninum á hans bezta aldri, en
minni, að því er séð verður, í ellinni. „Svo ergist
hver, sem hann eldizt“ segir í Hrafnkels sögu
Freysgoða.
I ýmsum kveðskap fornum kemur fram beiskja
yfir ellinni:
„Því að alþjóð
jyr augum verðr
gamals þegns
gengileysi“.
segir Egill í Sonatorreki.
En mannvit hins aldraða naut virðingar, og í
Hávamálum segir:
„At hárum þul
hlœ þú aldregi;
oþt er gótt, þat es gamlir kveða“.
Lítum nú nokkuð á aðgerðir þjóðfélagsins til
að tryggja aðbúnað hinna öldruðu. Nauðsyn þess,
að hið opinbera tryggði að einhverju aðbúnað
aldraðs fólks, var viðurkennt í hinum elztu, ís-
lenzku lögum, að vísu með misjafnlega mannúð-
legum hætti. Gamalt fólk og óvinnufært var þá
ómagar, en nú er öldin önnur. I ómagabálki Grá-
gásar segir: „Sína ómaga á hver maður fram að
færa á landi hér. Móður sína á maður fyrst fram
að færa. En ef hann orkar betur, þá skal1 hann færa
fram föður sinn“. Og svo er áfram talið, unz náði
til fimmmenninga.
Framfærslumál aldraðra og fátækra voru til
forna oft útkljáð á opinberum fundum, og komu
þá í heiðnum sið í hallæri og óáran stundum upp
grimmilegar hugmyndir, svo grimmilegar, að furðu
gegnir fyrir okkur nútímabörn.
t í Svaða þætti og Arnórs kerlingarnefs segir frá
því, er Arnór kom heim til móður sinnar af héraðs-
fundi, þar sem samþykkt var vegna hallæris og
( sultar að gefa upp gamla menn, lama og vanheila,
og veita enga björg og eigi skyldi herbergja þá.
, Móðir hans sagði: „Nú vit fyrir víst, þó að þú
gerir eigi sjálfur slíka hluti, þá ertu allt að einu
með engu móti hlutlaus eða sýkn af þessu glæpa-
fullu manndrápi, þar sem þú ert höfðingi og for-
maður annarra, ef þú leyfir þínum undirmönn-
um að úthýsa í hríðum feðginum eða frændum
nánum, og jafnvel þó að þú leyfir eigi, ef þú stend-
ur eigi með öllu afli á mót slíkum ódáðum“. Arn-
ór skildi góðfýsi móður sinnar, og tók vel áskor-
an hennar, safnaði saman öllu útreknu gamal-
menni og lét „næra með allri líkn“. Annan dag
stefndi hann saman fjölda bænda, og sagði meðal
annars: „Hirtur sannri skynsemd iðrumst ég mjög
svo illskufullrar og ódæmilegrar gerðar. Nú þar
um hugsandi hefi ég fundið það ráð, sem vér skul-
um allir hafa og halda, það er: að sýna manndóm
og miskunn við mennina, svo að hver hjálpi sín-
um frændum, svo framast sem hefur föng á, eink-
anlega föður og móður og þar útífrá, þeir er betur
mega, fyrir sulti og lífsháska aðra sína náfrænd-
ur. Skulum vér þar til leggja allan vorn kost
og kvikendi að veita mönnum lífsbjörg og drepa
til hjálpar vorum frændum fararskjóta vora, held-
ur en láta þá farast úr sulti“.
Þetta gerðist í heiðnum sið, skömmu fyrir
kristnitöku, og Amór sagði ennfremur: „Nú, ef
sá er sannur Guð, er sólina hefur skapað, til þess
að birta og fegra veröldina, og ef honum líkar
vel mildi og réttlæti, sem vér höfum heyrt sagt,
þá sýni hann oss miskun sína“.
Undir orð Arnórs var tekið, og samþykkt var
framfærsluskylda ættingja, og minna má á, að
morguninn eftir brá árferði strax til batnaðar.
„Morguninn eftir var á brautu allur grimmleikur
frostsins, en kominn í staðinn hlær sunnanvindur
og hinn bezti þeyr. Gerði þaðan af hæga veðr-
áttu og blíðar sólbráðir".
Þetta var saga um framfærsluskyldu ættingja.
Þeir sem engan lögskyldan aflögufæran fram-
færanda áttu að, gátu, ef þeir áttu eignir, selt
arfsali, eða gert próventugerning. En ef gamal-
menni, sem engan framfæranda átti að, hins veg-
ar var snautt af veraldarefnum, var því heimiluð
för um tiltekið svæði, og mátti beiðast fæðis og
gistingar. Byggðist skipting landsins í hreppa
upphaflega á þessum sjónarmiðum. Lagaákvæði
um þessi efni eru mjög gömul og ýtarleg.
Þá má minna á, að vísir að elli- og örorku-
tryggingum má segja, að komið hafi til sögunnar
1096 með tíundarlögunum, en þá var fyrst lög-
leitt fast gjald til þarfa fátækra. Upphaflega var
það notað til að styðja til sjálfshjálpar þá, sem
ekki höfðu sagt sig á hendur framfærenda eða
hreppi. Er leið á Jónsbókartímabilið eftir 1281, var
farið að nota tekjur sveitarinnar til að greiða með
ómögum, sem niður voru settir. Stundum var
-
19. JÚNÍ
21