Faxi - 01.12.1982, Blaðsíða 7

Gísll Pálsson mannfræðingur:
, ,ENGINN DREGUR
ANNARS
FISKÚRSJÓ“
Daglegar ákvarðanir eru ein-
kennandi fyrir fiskveiðar. Hverjum
róðri fylgir röð af ákvörðunum um
tíma og mm. Þessi einfalda stað-
reynd greinirfiskveiðarfrá flestum
öðrum atvinnuháttum. Um leið
skipar hún sjómönnum á bekk
með öðrum veiðimönnum, sem
eltast við villta og óvissa bráð.
Sá sem stjórnar veiði verður að
veljaámilli margrakosta. Ósenni-
legt er að handahófskennd sókn
beri árangur. Túlkun á þeim upp-
lýsingum, sem máli skipta, krefst
því ítarlegrar þekkingar. Og vegna
þess að heimkynni fiska og
manna eru ekki þau sömu, eru
fiskveiðar sérstökum vandkvæð-
um bundnar: Menn verða að gera
sér í huganum kort af haffletinum,
bæði svo þeir geti komist leiðar
sinnarog geti ratað áfiskimið. Auk
þess er einungis hægt að öðlast
vitneskju um mikilvæga umhverf-
isþætti — svo sem botnlag og
fiskigöngur — með óbeinum
hætti. Efþettaerhaftíhugaöðlast
máltækið, sem eryfirskrift þessar-
ar greinar, vissa merkingu.
Máltækið gamla má þó eflaust
skiljaámargavegu. Hætt erviðað
hugmyndir samtíðarmanna okkar
um merkingu þess séu nokkuð
frábrugðnar skilningi fyrri kyn-
slóða á þessum sömu orðum. í
þessu greinarkomi ætla ég að
renna nokkrum stoðum undir
þessa fullyrðingu.
Engum dylst að fiskveiðar
landsmanna hafa tekið stakka-
skiptum á þessari öld. Breyttir at-
vinnuhættir hafa óhjákvæmilega
umturnað öllum ytri kjörum og að-
stæðum fiskveiða. En hvaða áhrif
hafa breytt ytri kjör haft á skilning
sjómanna á glímunni við fiskinn?
Þessi áhrif eru margvísleg. Hér
verður þó fyrst og fremst stað-
næmst við þrjú atriði: breyttan
skilning sjómanna á fiskimiðum,
aðgerðir sjómanna til að hafa
hömlur á samkeppni, og breyttar
aðferðirvið fiskileit.
Skilningur á miðum
I tíð árabátanna réðu lendingar-
skilyrði úrslitum um útgerð víða
um land. Sandgerðisvík var að
ýmsu leyti ákjósanlegur lending-
arstaður. En þar eins og víða ann-
ars staðar var aðgangur að hafinu
og auðlindum þess háður sam-
þykki þeirra sem áttu land að sjó.
Eigandi jarðarinnar að Sandgerði
hafði í hendi sér hvort bátar færu
um víkina. Oft var nálega öll út-
gerð úr víkinni á hans vegum, en
stundum, einkum á vetrarvertíð,
keyptu aðkomumenn lendingar-
pláss fyrir báta sína. Aðgangur að
miðunum var raunar ekki fyllilega
frjáls fyrr en 1946, þegar Sand-
gerðishöfn varð eign sveitarfé-
lagsins (Jón Júlíusson 1980).
Vélbátaútgerð hófst í Sand-
gerði árið 1907. Athafnamennirn-
ir, sem keyptu land af Sandgerðis-
bónda, fóm fram á það að útgerð-
armenn greiddu sérstakan ,,land-
hlut“ í skiptum fyrir að fá að róa úr
víkinni. Auk þess lögðu þeirýmsar
kvaðir á útgerðarmenn. Sjálf-
stæðum bátseigendum líkaði
,,einokun“ þessu illa, eins og sjá
má af kvörtunarbréfi, sem birtist í
Tímaritinu Ægi árið 1919 (bls. 77-
80). [ þessu bréfi segirm.a.: „Lifur
eru menn skuldbundnir til að láta
til húseigenda með gangverði í
Sandgerði; en gangverðið ákveða
þeir sjálfir, því aðrir komast þar
varla að“.
Sú staðreynd að landeigandi
„úthlutaði veiðileyfum" til sjó-
manna, svo notað sé nútímaorða-
lag, hafði vissa þýðingu fyrir skiln-
ing sjómanna á hafinu og nær-
liggjandi miðum. Þótt hafið væri
dularfullt sáu menn ekki ástæðu til
að kanna hvað við tók handan
hins þekkta. Sjókort fyrri alda, sem
einungis vom geymd í huga fiski-
manna, gerðu ekki ráð fyrir „óút-
fylltum" reitum. Grunnmiðin úti
fyrir ströndinni voru nefnd þari, og
allt þar fyrir utan kallaðist utan
þara. Á báðum hafsvæðum voru
hinsvegar bæði ,,dauðir“ blettirog
þekkt fiskimið, ,,holur“ og „bleið-
ur“. Lítill eða engin leynd hvíldi yfir
fiskimiðum. Nöfn þeirra vom yfir-
leitt sótt í náttúruna og þau breytt-
ust sjaldan. Magnús Þórarinsson
(1960) skráði u. þ. b. 60 mið og flest
drógu þau nafn sitt af náttúruleg-
um tieknum, sem auðvelduðu
mönnum að finna þau, til að
mynda Tjarnarpollur, Bæjarlega
og Vatnshólslega.
Með vélbátaútgerðinni breyttust
flest skilyrði veiðanna. Menn voru
ekki jafn bundnir við eina verstöð
og áður og aðgangur að miðunum
varð öllum frjáls. Um leið ger-
breyttist skilningur manna á haf-
inu. Þaðvareinsogmönnumopn-
aðist nýr heimur. Skipstjórar urðu
eins konar framvarðarsveit. Þeir
leituðu nýrratækifæra og námu ný
lönd. Á sjókortum þeirra voru óút-
fylltar og óþekktar eyður. Hafið var
ekki lengur föst stærð. Eitt af þeim
svæðum, sem nýlegavom „merkt
inn á“ kort Suðurnesjamanna,
gengur í daglegu tali undir heitinu
„Villta vestrið".
Nöfn helstu veiðisvæða vísa
enn til landfræðilegra staðhátta, til
dæmis Hraun og Kantur. Og
sumar bleiður, til að mynda Bratti
Kantur, draga enn nafn sitt af
náttúrulegum einkennum. Þó er
það svo að flestum miðum eru
gefin handahófskennd nöfn, sem
aðeins hafa merkingu fyrir þeim
sem býr þau til. Dæmi um slík nöfn
eru Sæluvík, Viðlagasjóður,
Fæðingarheimili og Gildra.
Rósamál af þessu tæi var svo til
óþekkt fyrir tíma vélbátanna, en
nú á nánast hver skipstjóri sitt eig-
ið nafnakerfi. Og nöfnin eru sífellt
að breytast.
Sjómenn fyrri alda álitu að auð-
lindir sjávar lytu yfirnáttúrulegri
skipan, sem mannfólkið hefði
næsta lítil áhrif á. Fiskurinn var
„gjöf“ guðs. Þótt hæfileikinn til að
fiska hafi verið talinn einstaklings-
bundinn, varhann háðuróútneikn-
anlegum æðri máttarvöldum.Með
vélbátaútgerðinni kom veraldlegri
skilningur til sögunnar. Auðlindir
sjávar lutu ekki lengur stjórn duttl-
ungarfulls skömmtunarkerfis. í
huga manna varð sjórinn forða-
búr, sem stóð öllum opið. Sóknin í
það skipti mestu máli. Sjómaður-
inn, sem áður hafði þegið gjafir
guðs, varð í æ ríkara mæli ger-
andi.
Launung og samkeppni
í byrjun þessarar aldar héldu
nýir atvinnuhættir innreið sína í
Miðneshreppi. Árið 1918 keyptu
ungir athafnamenn land af Sand-
gerðisbónda. Þeir gerðu út báta,
ráku verslun, verkuðu fisk og sáu
aðkomubátum fyrir þjónustu. Á
nokkrum áratugum urðu „stöðv-
ar“ þeirra að stórfyrirtækjum. Um
1916 gerðu stöðvareigendur í
Sandgerði út á að giska 10 vél-
báta, ýmist uþþ á eigin spýtur eða í
félagi með bátsformanni. Um
þetta leyti lönduðu 40 vélbátar í
/----------------------------------------------------------
Gísli Pásson er lektor við Félagsvísindadeild Háskðla ís-
lands. Síðastliðið sumar lauk hann doktorsprófl við Man-
chesterháskóla. Doktorsritgerð hans fjallar um fiskveiðar frá
Sandgerði, einkurn hugmyndaheim sjómanna og breytt við-
horf til veiða. Ritgerðin er bæði byggð á rituðum heimildum
og sjálfstæðum athugunum höfundará útvegi Sandgerðinga.
Vegna.rannsóknarsinnardvaldist Gísli íSandgerði um nokk-
um tíma á haustvertíð 1979 og vetrarvertíð 1981.
Faxi fékk leyfi höfundar til að birta nokkm kafla úr ritgerð-
inni.
v____________________________________________________ y
FAXI- 187