Morgunblaðið - 04.01.2009, Blaðsíða 20

20 Bókmenntir
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. JANÚAR 2009
É
g á mér engar sérstakar
náðarstundir til
skrifta,“ segir sagna-
þulur yfir níræðu,
Kristmundur Bjarna-
son á Sjávarborg í Skagafirði, sem
sendi frá sér ævisögu Gríms Jóns-
sonar, fyrir jólin og ritverkin eru
orðin mörg um dagana – fyrsta bók-
in kom út um miðjan fimmta ára-
tuginn og nefndist Langt inn í liðna
tíð.
„Þetta er eins og hver önnur
vinna,“ segir hann. „Heimildasöfn-
unin er tímafrekust, síðan að vinna
úr heimildunum. Oft efamál, hvað
skal taka, hverju sleppa.“
Hann segist skrifa bækur sínar á
Sjávarborg, en lætur ekki mikið
uppi um hvernig – aðeins að áður
skrifaði hann á ritvél, en „nú á
tölvu, sem ég kann ekki með að
fara“.
Þegar blaðamaður nefnir að erf-
iðara sé að nálgast hann en flesta
aðra höfunda, þar sem hann noti
hvorki síma né tölvupóst, þá svarar
hann með hægð: „Fyrir daga tölvu-
pósts og síma var hægt að nálgast
mig sem aðra.“
Andstæðurnar í Grími
Amtmaðurinn á einbúasetrinu
nefnist ævisagan sem Kristmundur
sendi frá sér fyrir jólin. Ísland átti
hug Gríms Jónssonar allan og hann
flutti frá konum og börnum fyrir
fjöllin, jöklana, stórfljótin, bunu-
lækina og norðurljósin. Það hefur
verið mikil fórn. „Já, það er með
manninn eins og svo mörg önnur
kvikindi: hann leitar uppruna síns,“
segir Kristmundur.
„Það sýnir vel að í mannskepn-
unni búa ýmsir duldir þættir, sem
við eigum sameiginlega með öðrum
dýrum. Enginn vill vera hnepptur
við smalaþúfuna ævina alla. Þó á
hún alltaf rúm í hugskotinu, ef
grannt er eftir leitað. Ísland átti svo
margt, sem ekki var að finna í Dan-
mörku, og andstæðurnar skerptust
æ betur hvað leið í hugarranni
Gríms amtmanns.“
Styrkur alþýðu og veikleiki
Hugmyndin kviknaði þegar hann
setti saman aðra ævisögu, Þorsteins
á Skipalóni. „Þá var Grímur amt-
maður og heimilisfólk á Möðruvöll-
um í Hörgárdal sífellt að þvælast
fyrir mér í handritum, en það var á
árunum 1826-1833 og aftur 1843-
1849. Mér fannst margt forvitnilegt
við þessa dansk-íslensku fjölskyldu
og þau vandamál, sem hún átti við
að stríða í einkalífi og utan þess.
Á þessum tíma reyndist erlend-
um Kaupmannahafnarkonum erfitt
að setjast að í íslenskri sveit og laga
sig að lífi þar. Hélt þá íslenskur
bændalýður, að hann bæri af öðrum
sökum vits og þekkingar á fornum
fræðum norrænum, og Íslendingar
væru öllum þjóðum fremri, líklega í
hvívetna. Í þessu fólst í senn styrk-
ur alþýðu og veikleiki. Frændur
þeirra á Norðurlöndum höfðu glat-
að tungu sinni, sameiginlegu máli
Norðurlandanna. Þeir áttuðu sig
snemma á því, að tungumálið var
meginstoð þjóðarvitundar þeirra og
þóttust af. Af þessu kann aftur að
hafa leitt ofdekur og hroki á annan
veginn, en tómlæti á hinn bóginn
gagnvart því, sem erlent var og
gagnlegt í verklegum efnum. Ís-
lendingum blöskraði til að mynda
þegar Baunverjinn fór að berjast
fyrir því, að landar færu að „éta
gras eins og skepnur“. Og ýmsir
þeir, sem voru í fyrirrúmi hjá al-
þýðu lögðust þungt á þá sveifina.“
Kristmundur bætir við:
„En það var svo sem eftir Dönum
að fara þessa á leit, ásamt „dönsku
Íslendingum“, að landinn gerðist
grasæta! Það voru garðyrkjumál og
önnur ræktunarmál, veraldleg og
andleg, sem urðu til þess, að ýmsir
norðlenskir fyrirmenn undu ekki
afskiptum Gríms amtmanns og
gerðu að lokum „heimreið“ að hon-
um vorið 1849.“
Ættir og óðöl
Þá blésu vindar lýðræðis um Evr-
ópu, sem beindust þó ekki gegn
danska kónginum. „Það var sjálf-
gefið, að norrænir lýðræðissinnar,
héldu þannig á spöðum á 19. öld, að
hægt væri að róma lýðfrelsi og
rækta með sér ást á konungum,“
segir Kristmundur.
„Fyrirbrigðið var sumpart sam-
norrænt, enda ýmsir konungbornir
menn frjálshyggjumenn í reynd.
Baráttan fyrir pólitísku frelsi var
ekki háð gegn konungi.“
Mótmælin sem brutust út meðal
íslenskra lýðræðissinna gegn Grími
í „heimreiðinni“ telur Kristmundur
að hafi aðeins átt ítök í hugum
fárra. „Það voru fremur persónu-
legar ástæður, sem lágu að baki
eins og fram kemur í sögunni; þess-
ir lýðræðissinnar snerust gegn lýð-
ræðisöflum þjóðarinnar á þessum
tíma, blessaðir.“
– Þannig að Grímur var lýðræð-
issinni?
„Hugtakið lýðræðissinni var nán-
ast óþekkt á Norðurlöndum um
daga Gríms. Þingbundin konungs-
stjórn var fremur til umræðu á síð-
ustu árum hans. Engum datt í hug
að losa sig við kónginn, heldur
draga úr völdum hans með nokkru
þingræði, sem var raunar ekki á
marga fiska framan af.“
Kristmundur lætur ekkert veiða
upp úr sér um hvort lýðræðisbar-
áttan þá bregði upp nýju sjón-
arhorni á umræðuna um fullveldið
nú. „Spurningunni þori ég ekki að
svara að sinni.“
Og þótt atburðirnir séu sóttir
langt aftur, þá efast Kristmundur
ekki um að sagan um Grím Jónsson
eigi erindi við nútímann. „Vissu-
lega. Togstreitan um ættir og óðöl
er alltaf jafn ný, í veraldlegri sem
andlegri merkingu.“
Vinnur björgunarstarf
Og Kristmundur gerir ekki mikið
úr því að þurfa að sækja heimildir
svo langt aftur. „Jú, ég býst við, að
erfiðara sé fyrir höfund að afla
heimilda tvö-þrjú hundruð ár aftur í
tímann en ef um samtímaefni er að
ræða. En það hefur sína kosti með
sér að verða líta hlutina í fjarlægð,
umhverfi sögunnar verður nokkuð
annað, persónurnar forvitnilegri, en
allar bera þær með sér svipmót
þeirrar samtíðar, sem ól þær.
Fjórðungi bregður til fósturs er
naumast ofsagt.“
– Hvert sækirðu heimildir?
„Í íslensk söfn, söfn í Kaup-
mannahöfn, og í einkasöfn (stund-
um), svo sem í bréfasöfn í einka-
eign. Eru þá ótaldar prentaðar
heimildir, svo sem blöð og bækur,
íslenskar og erlendar eftir atvikum
hverju sinni.“
Hann er jafnan með margar bæk-
ur í vinnslu á sama tíma. „Já, ég er
venjulega með efni til nokkurra
bóka í einu; safna efni til fleiri en
einnar bókar í senn, á því í fórum
mínum margt óbirt, jafnvel efni
heilla bóka. Stundum má kalla, að
ég þykist vera að vinna björg-
unarstarf. Ég á til að mynda mikið
safn heimilda um notkun flutn-
ingasleða frá öndverðu hérlendis til
Engan á að skorta fé til
Amtmaðurinn á ein-
búasetrinu nefnist ævi-
saga Gríms Jónssonar,
sem Kristmundur
Bjarnason á Sjávarborg
hefur fært í letur. Pétur
Blöndal talaði við Krist-
mund um lýðræði,
móðuharðindin og
björgunarstarfið.
Eftir Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
Bókin Amtmaðurinn á einbúasetrinu hefst árið 1782,
kannski á erfiðasta tímaskeiði Íslandssögunnar:
„Veturinn hefur verið kaldur frá Knúti, 7. janúar. Haf-
ís fyrir mestum parti lands og þar með fylgjandi harð-
viðri, stórkaföld með staðföstum frostum. Hann glennti
sig upp um Urbanus, 25. maí, gerði spillingarblota.
Lengst af vetri svignaði aldrei fyrir húsdyrum mót sólu;
gaf því óvíða til kirkna. Urðu nú mörg skaðatilfelli og
lítið um björg, gáfust þó sums staðar hvalir í ísnum.
Fjársýkin auglýsir sig enn og mjög er krankfellt um land
allt. Margir nafnkenndir burtkallast, og almúginn etur
hóflaxinn og veslast upp úr hneppu. Sólmánuður er lið-
inn, heyannir gengnar í garð. Í þetta sinn er óvíða mikil
heyskaparönn; í sumum sveitum vart borinn ljár í gras,
því að það er ekki til. Margur hafði vonað sér bata um
lestir, en ennþá viðhélzt sama óáran til lands og sjávar,
harðrétti, hungur; lifa þó sumir við stát og hofmennsku.
Þetta er gömul saga, sem alltaf er jafnný. Ef áraskipti
eru að harðindunum, hefur forsjóninni þóknazt að plaga
landslýðinn með fjársýki og bólusótt item öðrum plág-
um.
Guð tyftar börnin sín.“