Saga - 1983, Síða 70

68
GÍSLI ÁGÚST GUNNLAUGSSON
Við langvinn harðæri, svo sem móðuharðindi, megnaði hin
skipulagða fátækraframfærsla ekki nema að takmörkuðu leyti að
bjarga þeim frá hungurdauða, sem ekki gátu framfært sig á eigin
spýtur. Hlutfall þurfamanna af látnum 1784 og 1785 er mjög hátt
og rennir stoðum undir þessa röksemdafærslu. í móðuharðindum
gripu stjórnvöld til hjálparaðgerða, sem þó komu allt of seint til
sögu til að forða stórfelldum mannfelli. Þrátt fyrir þetta var
stjórnkerfi konungs á íslandi virkt í móðuharðindunum til að afla
eins haldgóðra upplýsinga og unnt var um hagi landsmanna.
Aðstoð stjórnvalda í Kaupmannahöfn hefur og að líkindum ýtt
undir viðreisn atvinnuvega þjóðarinnar á síðasta tugi aldarinnar.
Ekki er hægt að kenna sinnuleysi stjórnvalda um hversu seint
gripið var til fullnægjandi ráðstafana 1783—1785. Því ollu að
verulegu leyti samgönguerfiðleikar, sem gerðu það að verkum að
nægjanlega ítarlegar upplýsingar um áhrif eldanna bárust ekki til
Kaupmannahafnar fyrr en 1784. Stjórnvöld höfðu og í anda upp-
lýsingaraldar sýnt á þvi fullan áhuga á siðasta þriðjungi aldarinn-
ar að reisa við hagi þjóðarinnar og auka fjölbreytni atvinnuvega
hennar.
Á 18. öld bárust ekki til landsins neinir konungsúrskurðir
(kongl. resol.) er eingöngu vörðuðu fátækramál. Breytingar á fá-
tækralöggjöfinni voru fyrst og fremst boðaðar með konungsbréf-
um (reskripter) og virðist frumkvæði að þeim oftast hafa komið
frá embættismönnum á íslandi, en ekki frá stjórnvöldum í Kaup-
mannahöfn. íslenskir embættismenn höfðu jafnvel frumkvæði að
breytingum á fátækralöggjöfinni, sem tengdu hreppstjórnina
mun nánar hinu skipulega embættiskerfi konungs á íslandi og
urðu til að auka völd sýslumanna og um leið til að styrkja mið-
stjórnarvaldið. íslenskir embættismenn settu fram a.m.k. þrjár
hugmyndir að heildarendurskoðun fátækralöggjafarinnar á 18.
öld, þótt engin þeirra næði fram að ganga. Stjórnvöld í Kaup-
mannahöfn höfðu á hinn bóginn ekki í frammi neina tilburði til
að endurskoða fátækralöggjöfina í heild. Þrátt fyrir brýna þörf
fór slík endurskoðun ekki fram fyrr en 1834.
Ekki er að finna dæmi um mótmæli almennings eða hrepp-
stjóra varðandi einstök konungsbréf um fátækramál frá 18. öld. I
skjölum landsnefndar fyrri er þó að finna bréf þar sem efna-
snauðir bændur kvarta undan högum sínum. Þær kvartanir eru
þó of almenns eðlis flestar hverjar til þess að þær verði ræddar