Saga - 1983, Blaðsíða 278

276
HELGI ÞORLÁKSSON
Hafi einhverjir haft miklar tekjur af kirkjum voru það goðar en ekki bændur.
Goðarnir sátu hvarvetna stærstu staði, Þorvarður t.d. Hof í Vopnafirði en Þorgils
Staðastað. í Eyjafirði beið stórbýlið Grund Þorvarðar og fleiri stórbýli. Hann
hefur getað selt af búfé sínu eystra og keypt nýtt nyrðra, vænti ég. Þorgils fékk til
ábúðar nyrðra eina af jörðum Ásbirninga en eignaðist brátt tvö stórbú á
vildisjörðum og hélt þó Staðastað í fyrstu, hefur etv. notað tekjur þaðan við bú-
reksturinn nyrðra.
Óttuðust hinir auðugu bændur að þeir hefðu meiri kostnað af þeim Þorvarði og
Þorgilsi en fyrri goðum? Þeir kumpánar voru víst báðir örir á fé en það þótti
kostur og gaf fyrirheit um fagrar veislur sem mikið þótti undir komið. Að vísu
virðist Þorgils hafa eytt takmarkalaust í búskap sínum í Reykhoiti og kunna ein-
hverjir að hafa sett það fyrir sig en rausn hans á Staðastað siðar var víst meir 1
hófi.
GK virðist nú fallast á að Þorvarður hafi ekki þurft meira fé til að koma undir
sig fótum sem höfðingi í Eyjafirði en hann hafi að öllum líkindum haft til ráðstöf-
unar (nál. 140 hundruð). En af hverju voru stórbændurnir andvígir honum? Ég tel
stríðsþreytu meginsvar en samtakamáttur þeirra skýrist með öðru. Hinir efnuð-
ustu bændur munu jafnan hafa verið afskiptasamir um héraðsstjórn og ráðið ráð-
um með höfðingjum á 12. öld og vafalítið líka áður en tíund var lögleidd. Goðar
þurftu að eiga bandamenn í röðum bænda og mægðust þeim. Um 1200 tók fyrir
slíkar mægðir, fáar goðaættir risu til meiri valda á 12. öld en áður þekktist (mest t
krafti staða) og þessar stórgoðaættir mægðust innbyrðis en stóðu saman gegn stor-
bændum. Þetta kom skýrt fram þegar Sighvatur Sturiuson komst til valda í Eyja-
firði um 1217. Frá um 1235 bárust þessar ættir á banaspjót, eyddu sjálfum sér og
samstaða þeirra út á við var rofin. Stórbændur nyrðra (einkum í Eyjafirði) fengu
tækifæri til að gera gamlar, pólitískar hugmyndir, um samráð og sjálfræði stor-
bænda, að veruleika að nýju, stórgoðar urðu að sætta sig við þetta og tóku að
mægjast þeim.
Meginágreiningur okkar GK er þá sá að hann telur að héraðsrík stórbændastett,
afskiptasöm í pólitískum efnum, hafi verið nýjung um 1250 en ég þykist viss um að
hún hafi verið miklu eldra fyrirbrigði.
Eins og sjá má læt ég mér ekki nægja að bera brigður á kenningu GK heldur set
ég fram eigin kenningu.
Eins og dæmi sanna í erlendum sagnfræðiritum kemur oft að því að þeir sem
skiptast á skoðunum þykjast hafa þaulkannað heimildir en komast þó að ólíkum
niðurstöðum; þeir reynast þá hafa túlkað heimildirnar á ólíkan hátt í veigamestu
atriðum, hvor eftir sinni kreddu. Hvað eiga lesendur þá að halda? Kannski er gott
að hafa í huga það sem Fenger ritaði eftir deilu sína við Sjöholm um ættarsamfélaS
á ármiðöldum:
Kriteriet pá en teoris værdi er derfor ikke dens empiriske fundament, men
dens mulighed for at skabe större sammenhæng imellem udvalgte iagttag'
elser end andre teorier indenfor samme begrebsramme. Kan den valgte
teori herudover stötte sig til anerkendte teorier fra andre videnskabsgrene
styrkes den, ogsá i sin kritik af konkurrerende teorier.2
2 Sbr. Historisk tidsskrift 81 (1981) 225. (danskt)