SunnudagsMogginn - 18.04.2010, Blaðsíða 48

48 18. apríl 2010
Í
Laxárdal í Þingeyjarsýslu komst
einn helsti frömuður Íslendinga til
andlegs þroska og menningarlegrar
auðlegðar: Benedikt á Auðnum sem
Sveinn Skorri Höskuldsson reisti verð-
ugan bautastein með ævisögu árið 1993.
Benedikt las bækur, hitti erlenda ferða-
menn, skrifaðist á við vini nær og fjær, tók
þátt í fundum og félagslífi á svæðinu ofan
úr Mývatnssveit, út á Húsavík, suður í
Kinn og fram í Bárðardal, og átti dótturina
Huldu sem varð ástsælasta skáld þjóð-
arinnar með verðlaunaljóði lýðveldisins:
Hver á sér fegra föðurland. Faðir þessa
andlega auðmanns, Jón Jóakimsson, lærði
trésmíði í Reykjavík og kynntist þar Jónasi
Hallgrímssyni og Sigurði Breiðfjörð. Á
Þverá í Laxárdal byggði Jón bæ og kirkju
sem standa enn og voru umgjörð um
stofnfund Kaupfélags Þingeyinga árið
1882.
Þegar Benedikt fluttist á hjáleigu Þver-
ár, Auðnir, árið 1874 réð hann smiði til
starfa – en var sjálfur svo hagur við smíðar
að hann smíðaði hestajárn og veiðistangir.
Á Auðnum bjó áður Skarða-Gísli, um
skeið eigandi Melsteðs Eddu sem nú er
kjörgripur í Árnasafni, og sonur hans Arn-
grímur málari. Hjá Arngrími gekk Bene-
dikt til tónlistarnáms sem dugði honum til
að verða einn merkasti heimildarmaður
Bjarna Þorsteinssonar við söfnun þjóðlaga.
Konu sinni, Guðnýju Halldórsdóttur, trú-
lofaðist Benedikt í fermingarundirbúningi
á Grenjaðarstað vorið 1860 – og hélt sú
trúlofun þrátt fyrir harða samkeppni frá
dóttursyni Byrons lávarðar sem hafði vet-
ursetu á Grenjaðarstað 1861-62 og reyndi
hvað hann gat að fá unga heitkonu Bene-
dikts til fylgilags við sig í kastala- og far-
andlífi enskra jarla. Sjarmi og aðdráttarafl
hins andlega aðalsmanns ofan úr Laxárdal
hafa verið á heimsmælikvarða.
Auðæfa Benedikts sér ekki síst stað í
tungutaki hans og því bókasafni sem hann
hafði forystu um að draga saman og er nú
varðveitt, hliðstætt safni Árna Magn-
ússonar, í Safnahúsinu á Húsavík, „súr-
deigið í daglegu brauði Þingeyinga“ sagði
Halldór Kiljan Laxness: Einstæð heimild
um baráttuþrek og fróðleiksþorsta frá
blómaskeiði Þingeyinga, sem Þorsteinn
Gylfason líkti við Aþenu á dögum Sókrat-
esar, Flórens endurreisnarinnar og gullöld
Vínarborgar. Bókasafninu stýrði Benedikt
til dauðadags árið 1939 og valdi á þeim
efstu árum bækur ofan í lesþyrsta ung-
linga, þ.á m. Dostójevskí fyrir Thor Vil-
hjálmsson. Þegar lið úr þessum jarðvegi er
sent til spurningakeppni utan héraðs eru
ljótu hálfvitarnir dregnir fram til að
tryggja jafnræði. „Fyrst svona er aumasti
húskarlinn hans, hvílíkur mun hann þá
sjálfur?“ orti Jón Helgason.
Hægt er að láta greipar sópa um arfleifð
Benedikts í ævisögu Sveins Skorra. Hún er
full af tilvitnunum í Benedikt, m.a. í grein
um málrækt sem birtist í Skírni árið 1911
(epr. í Þjóð og tungu 2006). Skorri hefur
hrifist svo af stílkynngi Þingeyinga að
hann lætur heimildirnar oft tala óáreittar
og miðlar þannig rannsóknum sínum af
stakri gjafmildi.
Auðmagnið sem þarna er í umferð
eyðist ekki þótt af sé tekið heldur ávaxtast
pund Benedikts við lesturinn. Með í kaup-
unum kynnumst við framsýni og bar-
áttuþreki ungra hjóna sem horfa á eftir
grönnum til nýrra landa í Ameríku og
troða skaflana harðindasumarið 1882 með
dætrahjörð í hlaði. Í stað þess að gefast
upp og flýja land eða bíða eftir náð-
argjöfum valdstjórnarinnar stofna þau
verslunarsamtök og flytja inn vörur
framhjá kaupmönnum og yfirvöldum sem
kaupfélagsmenn sökuðu um klíkuskap og
mútur; spillingarmál sem fjaraði út eftir að
yfirvaldið hafði látið mútugreiðslurnar
ganga til baka, enda höfðu þær verið lagð-
ar inn á reikning án þess vitundar. Sama
gerðist þegar kaupfélagsmenn töldu yf-
irvaldið hylma yfir með sauðaþjófi vegna
persónulegra vensla.
Þrátt fyrir misheppnaðar tilraunir hinna
ungu byltingarmanna til að fletta ofan af
eðli yfirvalda og þeirra sem betur mega
hljóta það að hafa verið sigursæl hjón sem
eyddu síðustu áratugunum á Húsavík þar
sem kaupfélaginu hafði sannarlega vaxið
fiskur um hrygg, landi og lýð til heilla, og
Bókasafn S-Þingeyinga dafnaði. Andleg
auðlegð þeirra er sá gullfótur sem sjálfs-
mynd okkar og tungutak standa á.
Aftur á byrjunarreit
’
Þegar lið úr þessum
jarðvegi er sent til
spurningakeppni
utan héraðs eru ljótu hálf-
vitarnir dregnir fram til að
tryggja jafnræði.
Laxá liðast um Laxárdal á sumarkvöldi. Í dalnum „komst einn helsti frömuður Íslendinga til
andlegs þroska og menningarlegrar auðlegðar: Benedikt á Auðnum.“
Morgunblaðið/Einar Falur
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Á
rni hefur haft mjög næmt
auga, þessar myndir eru mjög
fínar út frá öllum listrænum
sjónarmiðum,“ segir Þor-
steinn Jónsson hjá Reykjavík Art Gallery.
Hann hefur valið 40 myndir úr gler-
plötusafni Árna Thorsteinsonar (1870-
1962) og látið stækka þær myndarlega
upp. Sýning á myndunum verður opnuð í
galleríinu um helgina og jafnframt kemur
út portfólíu-mappa með tíu þeirra.
Árni var tónskáld, ljósmyndari og
bankaritari. Í dag er hann kunnastur fyrir
tónsmíðar sínar, en hann var mikilvirkt
tónskáld og hafa ýmis sönglög hans verið
gefin út á nótum og hljómplötum, lög á
borð við Kirkjuhvol, Dalvísur og Rósina.
Árni, sem var sonur Árna Bjarnasonar
Thorsteinsonar, landfógeta í Reykjavík,
lærði ljósmyndun í Kaupmannahöfn í sex
mánuði árið 1897, hélt síðan heim til Ís-
lands og opnaði ljósmyndastofu í skúr-
kumbalda á horni Suðurgötu og Kirkju-
strætis. Upphitun var þar engin og
kofinn hriplekur, eins og fram kemur í
æviminningum Árna, Hörpu minning-
anna. Þar var stofan engu að síður í tvö
ár, þótt skúrinn væri svo lítill að Árni hafi
orðið að stíga út fyrir með myndavélina
þegar hann þurfti að taka hópmynd, svo
allir yrðu með á myndinni.
Valið úr glerplötum Árna
Haustið 1988 keypti Þorsteinn filmusafn
Haraldar Ólafssonar og glerplötusafn, um
1.500 plötur, sem er að uppistöðu safn
ljósmyndaranna Árna Thorsteinsonar og
Ólafs Oddssonar (1880-1936). Ólafur
lærði ljósmyndafræði hjá Árna á árunum
1899 til 1900 og var starfsmaður hans á
árunum 1901 til 1905, áður en hann opn-
aði eigin stofu á Fáskrúðsfirði. Þorsteinn
segir að Ólafur kunni því að hafa tekið
eitthvað af þeim útimyndum sem merkt-
ar eru stofu Árna og teknar voru eftir
aldamótin. Nú hefur hann valið úrval
þessara mannlífsmynda Árna til sýningar
en segist jafnframt eiga eftir að vinna
mun meira úr safninu á næstu misserum.
Verk hans lítt kunn
Árni Thorsteinson var einn hinna merku
frumherja í íslenskri ljósmyndun en verk
hans hafa þó farið furðu lágt. Kannski er
því einkum um að kenna að plötusafn
hans hefur ekki verið aðgengilegt. Þor-
steinn segir að rúmlega tuttugu myndir
sem Árni gaf út á póstkortum hafi sést
hér og þar, en séu myndirnar þá iðulega
sagðar eftir ókunnan ljósmyndara.
Þótt Árni eyði ekki löngu máli í Hörpu
minninganna í að rifja upp árin sem
hann starfaði sem ljósmyndari kemur
engu að síður sitthvað forvitnilegt þar
fram. „Eitt af því erfiðasta í sambandi við
ljósmyndatökurnar var, hversu plöt-
urnar voru seinvirkar,“ skrifar hann. „Þá
var ekki um það að ræða að taka augna-
bliksmyndir … Um skammdegið var oft
ekki hægt að mynda nema 1-2 tíma á dag,
og helst þurfti að vera bjart í lofti.“
Myndir eftir
einn frum-
herjanna
Sýning á stækkuðum ljósmyndum sem Árni
Thorsteinson, tónskáld og ljósmyndari, tók af
mannlífinu í Reykjavík um aldamótin 1900 verð-
ur opnuð í Reykjavík Art Gallery nú um helgina.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is
Árni Thorsteinson var einn
hinna merku frumherja í
íslenskri ljósmyndun en
verk hans hafa þó farið
furðu lágt.
Ökumaður við lækinn í Lækjargötu. Stjórnarráðshúsið í baksýn.
Lesbók