SunnudagsMogginn - 25.09.2011, Blaðsíða 18

18 25. september 2011
Ábyrgðin ekki hjá blaðamönnunum
Hjálmar Jónsson, formaður Blaðamanna-
félags Íslands, segir það ekki rétt hjá
Styrmi, að Blaðamannafélagið hafi setið
hjá og ekki farið ofan í saumana á þætti
fjölmiðla í hruninu. Það hafi verið gert í
skýrslu starfsnefndarinnar sem fjallað er
um hér til hliðar.
Hann segist ekki geta tekið undir það
að blaðamenn eigi að lýsa yfir ábyrgð á
því hvernig fór. Í fyrsta lagi megi velta
því fyrir sér að fjölmiðlar og þeir sem þar
starfa endurspegli þjóðfélagið. Þeir hafi
ekki vit fyrir þjóðfélaginu heldur séu
þeir beinir þátttakendur í samfélaginu. Í
öðru lagi segist Hjálmar ekki skilja þá
kröfu sem gerð er til blaðamanna um að
þeir upplýsi um allt sem betur mætti
fara. Blaðamenn þurfi að ganga í öll mál
og lítill möguleiki sé fyrir þá að sérhæfa
sig í einstökum málaflokkum. „Hvernig
er hægt að gera þá kröfu til blaðamanna
að þeir hafi átt að vita að hverju stefndi
þegar háskólasamfélagið allt saman
steinhélt kjafti? Ef einhverjir hefðu átt að
hafa vit á því sem fram fór voru það há-
skólamennirnir. Ef eitthvað klikkaði í
þessu samhengi þá er það háskólasamfé-
lagið. Ég er ekki sammála því að blaða-
menn hafi staðið sig illa eða það hafi
verið einhver kerfislæg villa innan fjöl-
miðlanna, til að mynda vegna eigna-
tengsla, sem gerði það að verkum að þeir
stóðu sig ekki í starfi,“ segir Hjálmar.
Hann segist vita það af eigin störfum
fyrir Morgunblaðið á sínum tíma að
blaðamenn þar reyndu sem þeir gátu að
kafa ofan í mál banka og annarra fjár-
málastofnana. Hins vegar var hljóm-
grunnurinn enginn fyrir slíku í sam-
félaginu á árunum 2006 og 2007. „Svo
þegar maður les rannsóknarskýrsluna
eftir á og sér hlutina í samhengi þá blasir
þetta við. En á þessum tíma blasti þetta
samhengi ekki við manni. Síðan má ekki
gleyma því hvað þetta var stutt tímabil,
bankarnir voru einkavæddir árið 2003 og
þeir hrundu 2008. Þetta voru fimm ár,
sem er ótrúlega stuttur tími,“ segir
Hjálmar og bætir við að það sé alltaf
sama sagan í jafnlitlu samfélagi og Ísland
er, starfsskilyrði blaðamanna séu mjög
erfið. „Mér finnst að reynslan sem við
eigum að draga af þessu sé að upplýs-
ingastreymið sé alltaf látið njóta vafans.
Ekki á hinn veginn. Það skiptir öllu máli
fyrir allt samfélagið svo þjóðfélagið sé
heilbrigt. En því miður virðist enginn
hafa áhuga á því á Íslandi að hér sé frjálst
og mikið upplýsingastreymi. Því miður.
Við sópum drullunni undir teppið og hún
kemur engum utanaðkomandi við,“ seg-
ir Hjálmar.
Eldveggir blekking
Þóra Kristín Ásgeirsdóttir, ritstjóri
Smugunnar, segir að á árunum fyrir
hrun hafi eldveggir á milli ritstjórna og
eigenda verið vinsælt umræðuefni og ef-
laust hafi einhverjir trúað því að slíkir
eldveggir væru til staðar. „En það máttu
allir vita, einkum og sér í lagi fjölmiðla-
fólk sem á að beita gagnrýninni hugsun,
að þetta væri blekking því eigendur fjöl-
miðla ráða stjórnendur fjölmiðla sem
síðan velja sína starfsmenn. Það eru þeir
sem ráða framgangi í starfi inni á fjöl-
miðlunum og ef þú fetar ekki þá slóð
sem þér er ætluð ertu óvelkominn í
hópinn. Það verður að vera hægt að
treysta því að starfsmenn fjölmiðla séu
trúir undirstöðuatriði blaðamennsk-
unnar, að trúnaðurinn sé við almenning
– ekki eigendurna,“ segir Þóra Kristín.
Hún telur nauðsynlegt að gagnsæi ríki
um fjölmiðla og fyrir hvað þeir standa.
„Ef við tökum Smuguna sem dæmi þá er
hún umræðu- og fréttavettvangur fólks
á vinstri væng stjórnmálanna og það fer
ekki leynt. En ég myndi setja stórkost-
legt spurningarmerki við Smuguna ef
hún kæmi fram og þættist vera frjáls og
óháður fjölmiðill í eigu Steingríms J.
Sigfússonar. Ég lít hins vegar á að trún-
aður minn sé við lesendur, ekki eig-
endur, en eignarhaldið þarf að vera öll-
um ljóst. Ef við lítum hins vegar á stóru
fjölmiðlana á Íslandi þá eru þeir undir
stjórn sjálfstæðismanna. Það eru þeir
sem stjórna umræðunni og upplýsingum
sem við fáum og hverjir fá framgang inni
á fjölmiðlunum. Það er því nauðsynlegt
að vera með vettvang fyrir aðra í þjóð-
félaginu og það er ástæðan fyrir tilveru
Smugunnar.“
Sigurður G. Guðjónsson, lögmaður og
fyrrverandi forstjóri fjölmiðlasamsteyp-
unnar Norðurljósa (sem er undanfari 365
miðla), segir að frá árinu 2004 og allt
þar til í október 2008 hafi völdin í ís-
lensku samfélagi færst frá stjórnmál-
unum yfir á fjóra hópa sem stýrðu öllu
athafnalífi í landinu. „Þessir sömu aðilar
kepptust um að komast yfir sem flesta
fjölmiðla og hefur hugmynd þeirra
væntanlega verið sú að fá meiri völd og
að stýra umræðu miðla í sína þágu,“
segir Sigurður. Hann segir að stórir að-
ilar í viðskiptalífinu hafi alltaf notað
auglýsingar sem hótun á fjölmiðla. „Til
að mynda hótaði Jón Ásgeir því að draga
auglýsingar Baugsfyrirtækja út af Stöð 2
vegna viðtals í morgunsjónvarpinu sem
hann var ekki sáttur við. Flugfélög, olíu-
félög og fleiri fyrirtæki hafa í gegnum
tíðina notað þetta. Ef þú stýrir mörgum
stórfyrirtækjum og átt fjölmiðla þá aug-
lýsir þú í þínum fjölmiðlum og dælir
þannig fé inn í rekstur fjölmiðilsins,“
segir Sigurður.
Svipað var upp á teningnum þegar
Morgunblaðið fór að birta fréttir af er-
lendri gagnrýni á hendur íslensku fjár-
málafyrirtækjunum. Íslandsbanki dró
mjög úr auglýsingum í Morgunblaðinu á
þessu tímabili og bankastjóri Lands-
bankans sagði við ritstjórnarfulltrúa á
Morgunblaðinu að blaðinu bæri skylda
til að hjálpa bönkunum, samkvæmt því
sem fram kemur í skýrslu rannsókn-
arnefndar Alþingis.
Á þessum tíma var aðaleigandi Lands-
bankans, Björgólfur Guðmundsson, að-
aleigandi útgáfufélags Morgunblaðsins,
Árvakurs.
Samþjöppun veldur áhyggjum
Innan Evrópusambandsins er rík áhersla
lögð á að vernda fjölbreytni fjölmiðla,
sem jafnan er talin eitt af frumskilyrðum
þess að réttur til upplýsinga og tjáning-
arfrelsis sé tryggður með fullnægjandi
hætti.
Aukin samþjöppun á fjölmiðlamarkaði
og áhrif hennar á fjölbreytni fjölmiðla og
tjáningarfrelsi hefur valdið fram-
kvæmdastjórn sambandsins áhyggjum
og hefur hún hrundið af stað áætlun til
að efla umræðuna um fjölbreytni fjöl-
miðla innan Evrópusambandsins. Áætl-
unin byggist á því að innan hugtaksins
fjölbreytni fjölmiðla rúmist ekki ein-
ungis dreift eignarhald á fjölmiðlum
heldur einnig að borgararnir hafi aðgang
að margvíslegum upplýsingum svo að
þeir geti myndað sér skoðun án þess að
verða fyrir óhóflegum áhrifum frá einum
ráðandi fjölmiðli. Þá þurfi borgararnir
einnig gagnsætt kerfi sem tryggi að
tiltrú þeirra á raunverulegt sjálfstæði
fjölmiðla sé til staðar.
Íslenskir blaðamenn eru ekki ólíkir
starfssystkinum sínum í nágrannalönd-
unum þegar kemur að því sem þeir telja
„Hversu mikið eða lítið traust berð þú til eftirfarandi aðila?“
Þeir sem sögðu „frekar/mjög lítið“ eða „frekar/mjög mikið“
80
60
40
20
0
-20
-40
-60
-80
Fr
ek
ar
/m
jö
g
m
ik
ið
Fr
ek
ar
/m
jö
g
lít
ið
Fréttastofa
Sjónvarps/
RÚV
Mbl.is Morgun-
blaðið
Fréttastofa
Stöðvar 2
Frétta-
blaðið
Visir.is Viðskipta-
blaðið
Frétta-
tíminn
Pressan.is Dv.is Eyjan.is DV
6. desember 2008 14. apríl 2011
76
,7
%
71
,5
%
63
,9
%
49
,8
% 62
,6
%
42
,9
%
49
,0
%
41
,7
%
45
,2
%
37
,3
%
32
,5
%
32
,7
%
29
,8
%
26
,4
% 18
,1
%
13
,8
%
9,
4% 13
,6
%
7,
8%
4,
7% 9,
4%
5,
6%
7,
0%
8,
4%
21
,7
%
10
,1
%
27
,9
%
15
,1
%
18
,3
%
17
,7
%
18
,9
%
19
,9
%
19
,6
% 9,
8%
11
,8
%
14
,9
%
32
,7
%
56
,1
% 13
,4
%
23
,6
%
69
,4
% 55
,5
%
Innbyggt kjarkleysi
Blaðamannafélagið setti fljótlega eftir útkomu skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis á
fót starfsnefnd til að fara yfir fjölmiðlahluta skýrslunnar um bankahrunið. Nefndin
skilaði af sér á vordögum 2010 og þar kemur meðal annars fram að rannsaka þurfi
hvernig þöggun, og þar með innbyggt kjarkleysi, náði tökum á íslensku blaða-
mannastéttinni.
„Íslensk blaðamannastétt er um margt enn samofin gamla pólitíska kerfinu og
sýnir gamaldags hollustu við gildi þess valdamynsturs sem nú hefur verið afhjúpað
sem einn helsti orsakavaldur eina kerfishruns fjármálastofnana heillar þjóðar í láns-
fjárkreppunni sem reið yfir heiminn árið 2008. Augljóslega þarf að rannsaka hvernig
þöggun og þar með innbyggt kjarkleysi náði tökum á lítilli blaðamannastétt á 320
þúsund manna málsvæði.“
Telja nefndarmenn að ef blaða- og fréttamenn eigi að geta sinnt aðhaldshlutverki
sínu og upplýsingaskyldu þurfi að verja þá gegn hvers konar þrýstingi, hvort sem
hann kemur að utan eða innan.
Þess vegna sé fyrst og fremst brýnt að efla til muna starfsöryggi stéttarinnar.
Lagaákvæði um sjálfstæði ritstjórna, þar sem meðal annars væri kveðið á um skilyrði
áminningar og brottvikningar, væri skref í þá átt og hvatti nefndin til þess að slíkar
reglur yrðu samþykktar. Þrýstingur á fjölmiðlamenn þarf þó ekki aðeins að koma að
utan heldur einnig að innan og þarf því að búa þeim umhverfi sem dregur úr líkunum á
sjálfsritskoðun, segir ennfremur í áliti nefndar Blaðamannafélagsins.