Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 6

Vésteinn Olason
Fornsagan var
okkar óvinnan-
lega borg og
það er hennar
verk að við
erum sjálfstæð
þjóð í dag
Halldór Kiljan Laxness
og fom sagnahefð
Fornsögumar og œttjarðarástin
egar Halldór Gijöjónsson frá
Laxnesi var 14 ára gamall, árið 1916,
birtist í Sólskini, barnablaði vestur-
íslenska blaðsins Löghergs, kveðja hans til ís-
lenskra barna í Vesturheimi. Þar segist Hall-
dór hafa lesið íslendingasögur í hjásetu og
verið búinn með þær allar þegar hann var ell-
efu ára. Svo bætir hann við:
- Ef að mann langar að elska landið sitt en
gerir það ekki beinlínis, þá er meðalið
þetta: Lestu íslendingasögurnar, með þeim
drekkurðu í þig ættjarðarást. - Ekki get
ég fullkomlega gert mér grein fyrir hvernig
ást mín til landsins hefir aukist við lestur
þeirra sagna, en það er víst: Aukist hefir
hún og það einmitl við lestur íslendinga
sagna; og þess vegna vil ég segja ykkur að
meðalið er einhlýtt.1
Auðvelt væri að setja saman röð tilvitnana í
ummæli Halldórs Kiljans Laxness um forn-
sögur sem nægt gætu í langan lestur. Engum
þyrfti að leiðast sá lestur, og hér í upphafi
máls verða sönnur færðar á það.2 I niðurlagi
„Minnisgreina um fornsögur“ frá 1945 segir
skáldið:
Gegnum myrkur lángra alda voru þessar
sögur aleiga þjóðar sem þreyði vestur í hafi
nær útsloknan, eftilvill í meiri eymd en
nokkur önnur vestræn þjóð. Sú öld sem
hafði bjargað lífi sínu með því að seljast í
hendur erlendu konúngsvaldi gegn loforði
um sex skipa siglíngu á ári, gaf niðjunum
þessa gjöf í vegarnesti á hinni þúngu braut:
fornsögurnar með minníngum sínum um
hetjur og örlög bókfestar á sjálfu móður-
máli skáldskaparins. Á þessari gjöf nærðist
þjóðin. Þessi gjöf var fjöregg hennar, líf
hennar í dauðanum. Trúin á hetjuna sem
bregður sér hvorki við sár né bana og kann
ekki að láta yfirbugast, þessi manndómstrú
var okkar líf. í lífsháskum aldanna var hún
aflið sem deyddi dauða okkar. Og málið,
hið fullkomnasta sem ritað hafði verið á
Vesturlöndum, mál sem eignaðist sígild
listaverk áður en Evrópa fæddist til
menníngar sinnar, það varð gimsteinn okk-
ar. Þannig varð fornsagan l'ræið sem átti að
lifa, græðlíngurinn í klakaþelanum, sem
álti að skjóta sprotum á nýu þjóðvori.
Hetjuskáldskapur þrettándu aldar varð
uppistaða þjóðarsálarinnar. Á þeim tímum
sem niðurlægíng okkar var dýpst kendi
fornsagan að við værum hetjur og kyn-
bornir menn. Fornsagan var okkar óvinn-
anlega borg og það er hennar verk að við
erum sjálfstæð þjóð í dag.3
Á kaldhæðnum og hugsjónadaufum tímum
við aldarlok dirfist maður varla að vitna í slík-
an lexta, og reyndar stingur þessi skáldlega
mælska heldur en ekki í stúf við rólegan og
hófstilltan stíl fornsögunnar. En ekki nóg með
það, heldur mælir þessi orð sá maður sem var
farinn að draga að sér el'ni í Gerplu - vísast
eru „Minnisgreinar“ hluti al' þeirri vinnu - þá
skáldsögu sem dregur sundur og saman í háði
trúna „á hetjuna sem bregður sér hvorki við
sár né bana og kann ekki að láta yfirbugast."
Sami höfundur hafði áratug fyrr sýnt fram á
hvernig slík hetjudýrkun beinir lífi kotbónda í
ógöngur.
Tína mætti saman fjölda lilvitnana úr öðr-
um skrifum Halldórs Kiljans Laxness sem
sýna að honum var alls ekki hlátur í huga þeg-
ar hann setti á blað þessi háfleygu orð. Af-
staða rómantískrar þjóðernishyggju til Is-
lendingasagna er hér tjáð með hnitmiðaðri
mælsku. Og auðvitað er sú trú og ást á þjóð-
inni, sem andar úr hverju orði, glædd af til-
4