Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 60

Guðmundur Hálfdanarsson
Mynd 2.
Auglýsing um
atkvæðagreiðslu
um sambandslögin
1918.
í dag, laugardag 19. oklóber, kl. 12
á hádcgi hefst atkvæðagrciðslan um
sambandsmálið í Barnaskólahúsinu.
Það á að greiða atkvæði um:
fullveldi f ■ j
frelsiU;
f a n a
Pgir sem vilja fá pessar prjár aðalfrelsiSkröfur IjlendioJa viðurkendar
omotmBBlanlega viðurkendar um aldur oj œfi komi á kjörslaðinn
og setji kr055 Við J±. é alkvæðaseðiinum Panmj á seöillinn að lila ut
cftlórai fyr hefir verið fyrir svo miklu að Janlast
Jllórai fyr hefir verið svo mikilsviröi sem qu að f’ija ílkvsðisréll
Jl/íir kjúsendur verða aö Jreiða atkvæði i daj
Ulit fkki nnitir liiilut trggjask at frrita alhíti ínginn ma silja lnima. ■
Að lokum kvartaði greinarhöfundur sárlega
undan agaleysi barna við athöfnina og bað
um gott lögreglulið svo hægt væri „að hindra
það, að krakkarnir vaði uppi með látum og
gauragangi“, enda væri „tími til kominn að
fara að venja þau af því og kenna þeim að
hegða sér.“2
Þótt ekki sé ljóst hvort neikvæð frásögn
Morgunblaðsins gefi rétta mynd af fögnuði
Reykvíkinga - a.m.k. virðast fulltrúar hinna
blaðanna á fullveldishátíðinni hafa skemmt
sér mun betur3 - þá er greinilegt að gildistaka
nýrra sambandslaga kom minna róti á hugi
landsmanna en ætla mætti af tilefninu. Skýr-
ast kom fálætið fram í mjög takmarkaðri þátt-
töku í þjóðaratkvæðagreiðslu vegna sam-
bandslaganna sem fram fór 19. október 1918,
en innan við helmingur atkvæðisbærra manna
gaf sér tíma til að mæta á kjörstað og leggja
dóm á lögin.4 Þessi staðreynd virðist vera í
hróplegu ósamræmi við mikilvægi kosning-
anna, af því að í hugum fólks við lok 20. aldar
er sjálfstæðisbaráttan oftast talin miðpunktur
íslandssögu síðari tíma og fullveldið dýrasta
hnoss sem þjóðin hefur eignast. Hvernig stóð
á því, hljótum við því að spyrja, að meirihluti
þjóðarinnar sat heima á þessari örlaga-
stundu?
Lok sjálfstæðisbaráttunnar?
„Danmörk og ísland eru frjáls og fullvalda
ríki,“ segir í upphafi fyrstu greinar dansk-ís-
lensku sambandslaganna og er þar ótvírætt
kveðið á um að samningslöndin tvö teldust
jafngild og í raun jafn sjálfstæð ríki í sam-
bandi um einn og sama konung.5 Hér var
greinilega um veigamikla breytingu að ræða
frá uppkasti að sambandslögum sem gengið
hafði verið frá árið 1908, en Alþingi hafnað
árið eftir, eins og frægt er. í fyrstu grein þess
segir að ísland skyldi verða „frjálst og sjálf-
stætt land, er eigi verður af hendi látið“, og af
því má sjá að árið 1908 vildu Danir hvorki
viðurkenna formlega að ísland væri sérstakt
ríki, né gefa í skyn að samband landanna
tveggja yrði nokkurn tíma rofið.6 1 athuga-
semdum við uppkastið var reyndar tekið fram
að með því væri ísland í raun „sett jafnhliða
Danmörku, sem sérstakt ríki með fulium um-
ráðum yfir öllum málum, sem ekki eru berum
orðum nefnd sameiginleg“,7 en ekki dugði
það til að sætta íslendinga við frumvarpið.
í sjálfu sér segir fyrsta grein sambandslag-
anna allt sem segja þarf um endalok íslenskr-
ar sjálfstæðisbaráttu, a.m.k. þeirrar sem háð
var við Dani, vegna þess að hún kvað skýrt og
skorinort á um það að með lögunum teldist
ísland frjálst og fullvalda ríki.8 Önnur ákvæði
laganna staðfestu þetta enn frekar, þar sem
ávallt var tekið fram að í þeim málum sem
Danir rækju áfram fyrir Islendinga gerðu þeir
það annaðhvort einungis til bráðabirgða eða í
umboði íslendinga. í lögunum var t.d. gert
ráð fyrir að Danmörk færi áfram „með utan-
ríkismál Islands í umboði þess“, eins og segir
í 7. grein þeirra, en um leið varð sú breyting á
að nú skyldu Islendingar marka sína eigin ut-
anríkisstefnu sem dönsk utanríkisþjónusta
átti að framfylgja fyrir íslands hönd. Nýmæl-
in má glöggt sjá af síðustu málsgrein laga-
greinarinnar, en þar er tekið fram að samn-
ingar sem Danmörk hafði þá þegar gert við
önnur ríki skyldu gilda áfram fyrir Island, en
58