Ný saga - 01.01.1999, Síða 50

Sverrir Jakobsson
Haraldur átti
að hafa stuðst
við vaxandi
þjóðerniskennd
Norðmanna
og með því
að stofna hið
norska ríki
hafi hann haft
úrslitaáhrif á
sjálfstjórnarmál
norsku þjóðar-
innar
Mynd 11.
Ernst Sars.
Nútímasagnfræði og Haraldur
Arngrímur Jónsson (1568-1648) er fyrsti sagn-
fræðingur nýaldar sem eitthvað kveður að á
íslandi. Crymogaea er höfuðverk hans um
sögu íslands, en þar kemur fram þekking hans
á íslenskum fornritum. Með lærdóm sinn að
vopni staðfesti Arngrímur goðsögnina um
hina frjálsbornu flóttamenn, sem fyrstir námu
ísland.51 Arngrímur þekkir vel til Haralds,
þótt ekki geri hann mikinn greinarmun á ann-
álafróðleik og tröllasögum. Myndin af harð-
stjóranum er jafnan sú sama.52
Aðrir sagnaritarar 17. aldar voru undir
sterkum áhrifum frá Arngrími lærða. Þórð-
ur Þorláksson (1636-97) er enn ákveðnari
en Arngrímur í að skilgreina harðstjórn
(,,tyrannis“) Haralds sem meginorsök fyrir
landnámi íslands.53 Sagnaritarar deildu eink-
um um hvenær Haraldur hárfagri hefði ver-
ið uppi.54 Þormóður Torfason (1636-1719)
hafði sínar efasemdir um heimildirnar:
Hvar effter ætli þer Ari so langa tid effter,
og sidann Snorri, haffve reiknad gesta
singulorum annorum Haraldz harfagra og
subseqventium; af visum kunne hann echi
ad hafa þad, illa af relationibus, annad enn
þa sierlegustu synchronismos, sva sem um
Islandz fund Ingolfs og drap Edmundar,
sem eigi kunni at sla feil; enn hvad a hver-
io ari tvila jeg um at hafi aunnr fundament
enn þeirra eigin gischingar...55
Árni Magnússon (1663-1730) fann Harald
„rex Norvegiæ" hjá Vilhjálmi frá Malmes-
bury, en Þormóður vildi fá „synchronismum
hia engelschu scribentum um Hakon Adal-
steinsfostra, sem er undarligt, at hvorgi
finst.“56 Ensk sagnarit eru hins vegar ein-
kennilega fáfróð um Aðalsteinsfóstra. Það
mætti ætla að maðurinn hefði ekki verið til!
Frumkvöðlar norskrar nútímasögu á 19.
öld tóku í arf aldagamla hefð konungasagna
frá miðöldum og lærdómsrita frá 16. og 17.
öld. Heimildir voru einungis dregnar í efa
þegar í þeim fundust mótsagnir, en nútíma-
skilningur var lagður í togstreitu konunga og
aðalsmanna á miðöldum. Þannig taldi P. A.
Munch að afnám óðalsréttar hefði verið til-
raun Haralds til að koma á lénsveldi í Nor-
egi.57 Ernst Sars (1835-1917) lagði hins vegar
áherslu á samstöðu konunga og þjóðar gegn
forréttindastéllum og taldi að konungsríkið
hefði verið „kristið og lýðræðislegt". Samtím-
inn litaði söguskoðun sagnfræðinga á 19. öld
og skipti þjóðernisstefna þar miklu máli.58
Haraldur átti að hafa stuðst við vaxandi þjóð-
erniskennd Norðmanna og með því að stofna
hið norska ríki hafi hann haft úrslitaáhrif á
sjálfstjórnarmál norsku þjóðarinnar (det Nor-
ske Folks nationale Selvstændighed).59 Sumir
sagnfræðingar höfðu þó meiri efasemdir um
heimildirnar. Gustav Storm og Yngvar Niel-
sen gengu þar fram fyrir skjöldu. Storm vildi
túlka dróttkvæði óháð túlkun Fagurskinnu
og Heimskringlu á þeim, en Nielsen vildi
taka gantlar og fáorðar heimildir fram yfir
ungar og orðmargar. Hann gagnrýndi aðferð
Munchs við að endurskapa sögu 9. og 10. ald-
ar eftir ólíkum heimildum. Þær væru hvorki
einslitar né jafn gildar.60
Hugmyndir Storms og Nielsens mættu tölu-
verðri andstöðu. Sagnfræðingar vildu ekki
hætta að nota sögurnar. Réttarsagnfræðing-
urinn Absalon Taranger (1858-1930) gagn-
rýndi notkun Nielsens á Landnámu og benti á
að höfundur hennar hefði sömu sýn á ríki
Haralds og Islendingasögur og konungasögur.
(„de bedste ættesagaer og kongesagaerne").61
Virðing hans fyrir áreiðanleika Snorra Sturlu-
sonar er skyldari trúarbrögðum en vísindum.
Þá eins og nú var sá líklegaslur til að draga
fram sannleikann sem bjó yfir mestri
þekkingu, skarpastri greind og bestri
fræðilegri þjálfun. Því verður að telja
Snorra traustari leiðsögumann um völun-
darhús sagnahefðar 9., 10. og 11. aldar en
fyrir-rennarar hans voru.62
Ekki er laust við að svipaðra viðhorfa gæti
enn í dag gagnvart þessum heimildum. Ebbe
Hertzberg (1847-1912) notaði einnig sömu
vinnubrögð og sumir sagnfræðingar síðar.
Hann áleit Heimskringlu góða heimild, enda
væri sýn hennar á fortíðina skýrari en margra
eldri rita. Hann vildi einnig nýta íslendinga-
sögur sem heimildir, að því lilskildu að þær
væru lesnar með gagnrýnu hugarfari.63 En
það sem er sennilegt er ekki alltaf satt. Hinar
sennilegu sögur eru viðsjárverðari en trölla-
sögur, því að fleiri láta blekkjast af því sem
er sennilegt. Einkum hefur Snorri Sturluson