Ný saga - 01.01.1999, Blaðsíða 52

Sverrir Jakobsson
Mynd 14.
Jónas Jónsson
frá Hriflu.
Þjóðin varð til
sem andspyrnu-
hreyfing gegn
Haraldi hárfagra
og þjóðareðlið
er mótað af því
væri handleiðsla forsjónarinnar að ís-
land fanst og bygðist einmitt um það leyti,
sem Haraldur hárfagri lagði undir sig ríki í
Noregi og rak menn af eignum sínum.73
Þannig eru Islendingar skilgreindir út frá
Haraldi hárfagra. Hann er einvaldskonungur
sem þolir engum öðrum að hafa völd; þeir eru
sá hluti norskra fyrirmanna sem kaus frelsið.
Hugmyndin um íslendinga sem pólitíska
flóttamenn undan Haraldi hárfagra komst inn
í kennslubækur enda féll hún vel að sjálfs-
mynd þjóðarinnar. Jónas Jónsson frá Hriflu
(1885-1968) orðaði þetta svo: „(T)il íslands
fór mikið af kjarkmesta fólkinu, sem til var í
landinu. En um leið var það sá hlutinn, sem
óbilgjarnastur var og verst að stjórna. Og
sjálfræðið kom Islendingum síðast á kaldan
klaka.“74 Uppruni þjóðarinnar er þannig þátt-
ur í harmsögu hennar, sem þurfti að lúta út-
lendingum um aldir.
Þannig gegnir Haraldur hárfagri mikilvægu
hlutverki í íslandssögunni. Hann er sá maður
sem með yfirgangi og ofríki bjó til hina ís-
lensku þjóð. Þjóðin varð til sem andspyrnu-
hreyfing gegn Haraldi hárfagra og þjóðar-
eðlið er mótað af því. Kennslubók Jónasar frá
Hriflu var kennd í grunnskólum í um 70 ár.75
Allan þann tíma lærðu íslensk skólabörn, þ. á
m. höfundur þessa pistils, söguna um ofríki
Haralds hárfagra. Hún komst inn í dægurlög,
t.d. baráttusöng íslendinga í þorskastríðinu
sem vitnað var lil hér í upphafi máls. Erling
Ágústsson (1930-99) samdi þennan texta við
erlent lag og hljóðritaði í upphafi árs 1959.
Enn má sjá þessa söguskoðun ítrekaða í leið-
urum dagblaða.76
Áhugi íslenskra sagnfræðinga á Haraldi
hárfagra fór nú óðum minnkandi og þeir létu
Jónas frá Hriflu eiga síðasta orðið. Jón Jó-
hannesson (1909-57) bendir á að „saga Har-
alds er svo hulin móðu þjóðsagna og skáld-
skapar, að bágt er að greina hinn sannsögu-
lega kjarna.“77 Þó vildi hann ekki gefa hug-
myndina um ofríki Haralds hárfagra upp á
bátinn. Hann notar dróttkvæði til vitnis um
Hafursfjarðarorustu og hernað Haralds á
Bretlandseyjum, en annars hafa íslendingar
sjaldan lagst í djarfar lúlkanir á kvæðunum, í
anda norskra sagnfræðinga. Jón Steffensen
(1905-91) sker sig úr. Hann vildi koma ís-
lenskum sögnum um Harald saman við heim-
ildir vestmanna. Samkvæmt Glymdrápu hafa
hinir rauðu skildir sigur í orustu hans við tvo
konunga en í kvæðinu um Hafursfjarðar-
orustu hafa andstæðingar Lúfu hvíta skildi.
Jón Steffensen áleit Harald hafa tilheyrt þeim
sem nefndir eru Dubhgaill í írskum heimild-
um en andstæðingar hans Finngaill, enda væri
minnst á vestræn sverð þeirra um leið og
hvítu skildina.78 Er tilgátan ekki jafn sennileg
og hún er frumleg.
Vaxandi efahyggju gagnvart sögnum um
Harald hárfagra má greina í skrifum Svein-
bjarnar Rafnssonar. Upplýsingar elstu rita ís-
lenskra séu einkum heimildir um hugmyndir
Islendinga um konungsvald á 12. og 13. öld.7')
Slíkar efasemdir komast þó seint inn í yfirlits-
rit. Jakobi Benediktssyni (1907-99) þykir
t.a.m. sennilegt að valdataka Haralds hárfagra
„hafi átt verulegan þátt í fjöldaflutningum
hingað undir lok 9. aldar.“ Þó telur hann ekki
að ofríki Haralds hárfagra hafi þurft til að
landnámsmenn leituðu til íslands.80 íslands-
saga Björns Þorsteinssonar (1918-86) og
Bergsteins Jónssonar (f. 1926) segir að Har-
aldur hárfagri hafi gert Noreg að „einu hinna
evrópsku konungsríkja“ og margir þá flúið
land, sumir alla leið til íslands. Hins vegar er
frumlegt hjá Birni að kalla Harald „hálffor-
sögulegan barbarakóng“.81 Þó mætti ganga
skrefi lengra og kalla konung sem ekki finnst
í samtímaheimildum að öllu leyti forsögulegan.
Slíkir konungar geta lifað góðu lífi í söguvit-
und þjóða, eins og Artúr Bretakonungur er
nærtækt dæmi um. Sagnaarfur íslendinga er
ríkur og þar komust alnafnarnir Haraldur hár-
fagri og hilditönn báðir fyrir, á meðan ein-
ungis var rúm fyrir annan en ekki hinn í Dan-
mörku og Noregi.
Sagnfræðin hefur þróast hralt seinustu ald-
ir, ekki síður en aðrar vísindagreinar. Menn
liafa tileinkað sér gagnrýnið hugarfar og
breytt um viðhorf til heimilda. Nú er ekki
lengur sú skoðun ríkjandi að sú heimild sé
best sem segi fyllst og sennilegast frá, heldur
sú sem er næst atburðunum, óháð því hvort
hún er skýr eða skemmtileg. Þetta viður-
kenna allir sagnfræðingar, einnig þeir sem
rannsakað hafa sögu Haralds hárfagra. Eigi
að síður eru þeir allir að vissu marki fangar