Húsfreyjan - 01.10.1962, Blaðsíða 19

Málshættir og spakmæli
Einu sinni þekkti ég gamla konu, sem
jafnan hafði á reiðum höndum málshætti
og heilræði um alla hluti og talaði þannig
spekingslega um hvað eina, sem á góma bar,
en lét þó sjaldan uppi persónulega skoðun
á nokkru málefni, — nema þá helzt á eilífð-
armálunum. Og alltaf hafði hún síðasta orð-
ið í orðaskiptum við annan mann, því
hverju er hægt að svara, þegar sérhvert mál-
efni er snarlega afgreitt með hnyttinyrtu
spakmæli? Þessi sérkennilega og skemmti-
lega gamla kona var þeim kostum búin, að
hún mátti ekkert ljótt heyra, sízt um fólk.
Fyndist henni óþarflega nærri höggið ein-
hverjum, sussaði hún á menn, og „kvað þá
segja mest af Olafi kóngi, sem hvorki hafa
heyrt hann né séð”. Hún var snemma á ferli
alla daga „því morgunstund gefur gull í
mund" og „sá árla rís verður margs vís".
Þegar aðrir menn prísuðu gott veður, varð
hún svartsýn, og sagði að „ei skyldi lofa
dag fyrr en að kveldi", og góða veðurspá
frá vísindamönnunum í höfuðborginni af-
greiddi hún með „brigðult er veður, þótt
blítt sýnist". A laugardögum hvatti hún svo
ungar stúlkur til að fara á ball, því að
„sveltur sitjandi kráka en fljúgandi fær".
Síðan ég fyrst heyrði þennan mikla vís-
dóm saman kominn á einn stað, hef ég jafn-
an lagt eyrun við góðum málsháttum og
stundum skoðað þá í bókum. Þar kemur í
Ijós að ýmislegt skemmtilegt er hægt að
lesa um þessi efni, ekki síður fyrir leikmann
en lærðan, því að margt hefur verið skráð þar
um, allt síðan í fornöld, að skáld eitt notaði
nær eingöngu málshætti til þess að yrkja
um ástarólán sitt og er sá sorgarbragur nefnd-
ur Málsháttaljóð.
Mikill skyldleiki mun vera á milli máls-
hátta hjá hinum ýmsu þjóðum, ekki sízt á
Vesturlöndum. Mörg okkar beztu spakmæli
má rekja til grískra eða rómverskra spek-
inga, til höfunda Gamla testamentisins eða
annara frægra manna. Finnur Jónsson seg-
ir okkur um það mál í formála að máls-
háttasafni sínu, að málshættirnir séu, eins
og ævintýrin og svo margt í þjóðtrúnni, allra
landa góss.
Einna skemmtilegasta ritið á íslenzku um
þetta efni mun vera safn séra Guðmundar
Jónssonar, sem Hið íslenzka bókmenntafé-
lag gaf út árið 1830. Séra Guðmundur hef-
ur safnað af mikilli elju og skrásett kynstr-
in öll af merkilegum og jafnframt oft undar-
legum setningum, svo að jafnvel Finni Jóns-
syni, málfræðingi og prófessor, ofbýður
magnið 100 árum síðar og treystir sér ekki
til að telja, sem von er, heldur margfaldar
hinar 420 síður með um 30 málsháttum á
síðu og reiknast þannig að safn séra Guð-
mundar hafi að geyma um 12000 orðatil-
tæki. Það virðist upphaflega hafa verið ætlun
séra Guðmundar að safna málsháttum, en
eins og stundum er um ákafa safnara, hef-
ur hann ekki tímt að sleppa nokkurri góðri
málsgrein, sem hann hefur rekist á í hinum
ýmsu heimildum, hvort sem um málshátt
var að ræða eða ekki, en hefur líka vaðið
fyrir neðan sig, þegar hann gefur bók sinni
nafn og kallar hana „Safn af íslenzkum orðs-
kviðum, fornmælum, heilræðum, snilliyrð-
um, sannmælum og málsgreinum, saman-
lesið og í stafrófsröð sett af Guðmundi Jóns-
syni, prófasti í Snæfellsness-sýslu og presti
í Staðarstaðar-sókn".
Fyrir þessari miklu bók skrifar hann svo
ítarlegan og fróðlegan formála, telur þar fáar
Norðurlandatungur auðugri af alþýðlegri
heimspeki en okkar og líklega sannar hann
það á þeim 420 síðum sem á eftir koma. Séra
Guðmundur byggir bók sína á handritum,
sem hann hefur fengið frá ýmsum mönnum
Húsfreyjan
19