Íslenzk tunga - 01.01.1960, Side 138

134
RITFREGNIR
Noregi (Ivar Aasen, A. B. Larsen), Finnlandi og Svíþjóð (Natan Lindqvist o.
fl.). Þá ræðir höfundur um áhrif þessara rannsókna á hugmyndir fræðimanna
um lögfesti („lagbundethet") hljóðbreytinga, sem vitanlega varð fyrir nokkru
áfalli, þegar menn sáu, að í mállýzkunum gilti annað en í stöðluðu ríkismáli.
í tveimur köflum ræðir prófessor Malmberg um sérsvið sín. Hinn fyrri fjallar
um hljóðungafræði. Höfundur hljóðungafræðinnar er talinn Nikolaj S. Tru-
betzkoy, landflótta Rússi, sem var prófessor í Vín eftir byltinguna (d. 1938).
ásamt Roman Jakobson, er lengi var prófessor í Prag og síðar fluttist til Amer-
íku (nú í Harvard), og Serge Karcevskij, er starfaði í Genf (d. 1955). Þessir
fræðimenn komu fyrst fram með kenningar sínar á alþjóðlegu málfræðinga-
þingi í Haag 1928. Stefnan er jafnan kölluð Pragarskólinn eftir samtökum
tjekkneskra málfræðinga, sem aðhylltust þessar kenningar (Cercle linguistique
de Prague). Höfuðhugtak hljóðungafræðinnar er hljóðungur. Um skilgreiningu
þess er að vísu deilt nokkuð. Hér skal ekki út í þá sálma farið, en aðeins bent á,
að hljóðungur er þáttur málkerfis, ekki tals. Hljóðungur er einnig merkingar-
greininn, þ. e. stendur í andstöðu við annan hljóðung, svo að merking orðsins
verður önnur, t. d. er t í taka annar hljóðungur en k í lcaka. Eftir að hafa rakið
kenningar frumherjanna í þessum efnum, víkur höfundur að síðari þróun þeirra.
Sumum kann að virðast það galli, að ameriskir hljóðungafræðingar eru ekki
teknir með í þessum kafla, heldur eru amerísk málvísindi rædd sér. Hið
sögulega samhengi rofnar að nokkru við þetta, en að öðru leyti gerir þetta
málin skýrari. Má því um það deila, hvort heppilegra hefði verið.
Kaflinn ttm hljóðfræðina og sögu hennar er, eins og vænta mátti, allrækilegur.
Fyrst er rætt um frumherja þessarar greinar á 19. öld og í byrjun 20. aldar, svo
sem H. von Helmholtz, Abbé Rousselot og Hugo Pipping. Þá er vikið að for-
mant-kenningum Ludimars Hermanns og á hina „klassisku" hljóðfræði (Sievers,
Sweet). Rakin er tilkoma hljóðritunarkerfisins (Passy, Sweet), sem haft hefir
geysimikilvæg og víðtæk áhrif á mála- og mállýzkurannsóknir. Mikill hluti kafl-
ans fer í lýsingar á lífeðlisfræðilegum og eðlisfræðilegum (þ. e. „akustiskum"1
aðferðum, sem notaðar hafa verið við hljóðfræðirannsóknir, og lýsingar á tækj-
um, sem notuð hafa verið og notuð eru á rannsóknarstofnunum hljóðfræðinga-
Drepið er nokkuð á fræðiheitakerfi hljóðfræðinnar. Er rakið nýlegt fræðiheita-
kerfi, sem reist er jöfnum höndum á eðlisfræðilegum („akustiskum") og IH'
eðlisfræðilegum grunni, og skýrt, hverju hvert heiti samsvarar í eldra kerfi, sem
styðst við myndunarstað og myndunarhátt hljóða. Er þetta til mikils hægðar-
auka fyrir þá, sem lesa amerísk rit (og raunar önnur), sem þetta kerfi nota.
Loks er í kaflanum vikið að hljóðmælingafræði Zwirners.
Segja má, að kaflinn um merkingarfræði sé mjög þokkalegt yfirlit, þótt ekki
sé eins fast á efni tekið og í þeim köflum, sem varða aðalsvið höfundar. Merk-
ingarfræðin hófst, eins og eðlilegt er, sem söguleg fræðigrein, enda risin upp
á þeim tíma, er sögulegar málarannsóknir vom svo til einráðar. Það voni merk-