Ritmennt - 01.01.2001, Síða 129

RITMENNT
UPPLÝSINGIN
tímabils, að sjálfsnám með lestri valinna
bóka hljóti að vera mikilvægur þáttur í
menntun alþýðu, og fræðsla og framfarir eru
oft taldar fara saman. Þessi viðhorf ltoma
líka fram í ritsmíðum, þar sem fjallað er um
skólahald. Að þessu leyti birtist ákveðin
samsvörun við viðhorf upplýsingarmanna.
Að sönnu voru skoðanir slciptar um það, á
hve háu stigi alþýðumenning væri raun-
verulega og hve móttækilegur ahnenningur
væri fyrir fróðleik í bólcum. Tekið skal
dæmi um skrif af þessu tagi.
Sigfús Eymundsson ræðir í eins konar
greinargerð um útgáfu Sjálfsfræðarans, sem
vera skyldi flokkur alþýðlegra fræðslurita
(aðeins tvö komu út), um gagn, sem íslend-
ingar áttu að hafa af því að eignast slík rit:
Sé nú rit þessi nauðsynleg annarstaðar og gagn
það sem þau gera þar, talið ómetanlegt, þá er
auðvitað, að hér á landi, þar sem fátæktin haml-
ar skólastofnunum og fámennið gerir torfengna
góða kennara, en strjálbygð og efnaleysi meinar
flestöllum að nota þá fáu og ófulllcomnu skóla,
sem til eru, hér verðr nauðsynin þúsundföld á
slíku ritsafni, og gagnsemd þess ætti að geta orð-
ið ómetanleg,31
Eftirtektarvert er, að á síðustu áratugum 19.
aldar og á öndverðri 20. öld er miklu meira
urn það en áður, að alþýðufólk skrifi um
nauðsyn þess að miðla fræðsluefni í riti.
Þetta sést m.a. vel í ályktunum, sem sam-
þykktar voru, þegar lestrarfélög voru stofn-
uð, og í handslcrifuðum blöðum. Enn frem-
ur sést áherzla á mikilvægi miðlunar
fræðsluefnis glöggt í formálum ýmissa rita,
sem út voru gefin á þessum tíma. Sjónar-
mið, sem minna á sjónarmið upplýsingar-
manna, koma þar skýrt fram. Tekin skulu
nokkur dæmi um þetta.
Sú hefð að gefa út fræðslurit um búnaðar-
efni á íslenzku nær frá því snemma á hinni
íslenzku upplýsingaröld til þessa dags. A
því tímabili, sem hér um ræðir, voru
fræðslumarkmið slílcra rita iðulega skýrð
mjög í anda upplýsingarinnar. Þannig gerir
Sigurður Þórólfsson grein fyrir fræðslu-
markmiðum í formála bókarinnar Frumat-
riði jarðræktarfræðinnar handa bændum
og búmannaefnum:
Fyrir mér vakir það, sem viðurkent er í ná-
grannalöndum vorum, að frumatriði verklegrar
og bóklegrar búfræði þurfi að lcomast inn á hvert
einasta sveitaheimili til að efla áhuga hjá bænd-
um til alls konar framtakssemi í búnaði, til að
koma öðru sniði á búnaðinn og fá fjöldann til að
veita honum ósleitilega fylgi sitt. - Fyrir þessu
hafa aðrar þjóðir fulla reynslu. Og það kemur
ekki til neinna mála, að vér íslendingar séum
undantekning frá þessu, að búnaðar-vísindaleg
mentun leiðtoganna og verkleg og bókleg ment-
un hinna óbreyttu búnaðarliðsmanna hafi ekki
hin sömu margvíslegu heillavænlegu áhrif á bún-
aðarframfarir vorar sem annara þjóða. - Búnaðar-
fræðslan, hin lægri sem æðri, er sú mentun, sem
með fylsta rétti má segja um að verði látin í
„aska og á diska", - í þjóðfélagsins sameiginlega
ask og disk.32
I formála Ágrips af náttúrusögu handa al-
þýðu fjallar Páll Jónsson (Árdal) um þýðingu
þess, að fróðleik um náttúrufræði sé miðlað
til almennings. Náttúrufræði var eitt þeirra
sviða, sem upplýsingarmenn lögðu áherzlu
á, að almenningur fræddist um. Framfaratrú
þessa tíma, sem síðar verður um fjallað,
birtist glöggt í formálanum. Þar segir m.a.
svo:
31 Sigfús Eymundsson: „Sjálfsfræðarinn", bls. 76.
32 Sigurður Þórólfsson. Frumatriði iarðræktarfræð-
innar handa bændum og búmannaefnum, bls. 1.
125