Dagblaðið Vísir - DV - 17.01.2004, Blaðsíða 26

i.jY.Hfvo
26 LAUGARDAGUR 17.JANÚAR 2004
Fókus DV
Hundrað ár frá Heima-
stjórn, þegar Hannes
Hafstein tók við völd-
um. Skáldið sem
breytti íslandssögunni
og smitaði þjóðina af
baráttuanda:
Ríkulegar eru heimanfylgjur
þess manns sem hundrað
árum eftir að hann stóð á
hátindi ferils síns er enn arf-
sögn í minnum íslendinga. Sýslu-
mennska og bankastjórn voru þau
veraldlegu störf sem Hannes Haf-
stein sinnti um dagana, en hæst ber
að hann var fyrsti ráðherra íslend-
inga. Það skóp honum nafn, ekki
síður en skáldagáfan. Ljóð Hannesar
bera vitni um karlmannlegan þrótt
og baráttuanda, sem honum tókst
að smita þjóð sína af. Af slíku veitti
víst ekki í lokakafla sjálfstæðisbar-
áttunnar. Almennt talað voru það
ekki síst ljóð skálda hinnar róman-
tísku stefnu sem vöktu með þjóðinni
bjartsýnisanda, sem flutti fjöll og
breytti hugarfarinu úr volæði í sann-
an sóknarhug.
Undarlegt sjálfstraust frá
óvita aldri
Þann 1. febrúar næstkomandi
eru liðin 100 ár frá því Stjórnarráð
íslands var stofnað og Hannes Haf-
stein tók við völdum. „Nú finnst
okkur sjálfsagt, í ljóma sögunnar, að
Hannes hafi verið sjálfkjörinn til
þessa nýja embættis. En því fór
fjarri," sagði Davíð Oddsson forsæt-
isráðherra í áramótávarpi sínu sl.
gamlárskvöld. Baráttan hafði verið
löng og ströng og ólík sjónarmið
voru uppi.
Hannes Þórður Hafstein var
fæddur að Möðruvöllum í Hörgárdal
í desember 1861, elstur átta barna
Pétur Jörgens Havstein amtmanns
og Katrínar Kristjönu Gunnarsdótt-
ur. Að Hannesi stóðu styrkir stofnar;
ættir hans má rekja til manna sem
höfðu mikil áhrif á samtíð sína.
Það varð og snemma ljóst að
Hannes Hafstein væri góðum gáfum
gæddur og hæfileikum búinn.
„Undarlegt sjálfstraust virtist búa í
þessu barni, allt frá óvita aldri," seg-
ir Kristján Albertsson f ævisögu
Hannesar, sem kom út í þremur
bindum á árunum 1961 til 1964.
Höfðingi og skáld
Aðeins tólf ára gamall fór Hannes
til náms í Lærða skólanum í Reykja-
vík og árið 1880 til háskólanáms í
Kaupmannahöfn. „Hann hefur vafa-
laust snemma viljað bæði verða
höfðingi og skáld," segir Kristján Al-
bertsson í áðurnefndri ævisögu
sinni „og þá lá beint við að lesa lög.
Hann og allir aðrir hafa gengið að
því vísu, að svo mikill námsmaður
lyki námi á skemmsta tíma og síðan
yrði greiðfært til mannvirðinga og
æðstu embætta."
Glaður ómur skáldsins Hannes-
ar Hafstein heyrist fyrst í þeim ljóð-
um sem hann orti á þeim tíma þeg-
ar hann var í Höfn. Þar myndast
bandalag fjórmenninganna Hann-
esar, Einars Hjörleifssonar, Gests
Pálssonar og Bertels E.Ó. Þorleifs-
sonar. Rit þeirra, Verðandi, kemur
út vorið 1882 og fær ágæta dóma.
Áður höfðu meðal íslendinga í
Höfn heyrt fyrstu ljóð Hannesar þar
sem hann kom fram sem „... nýr
maður í bókmenntum landsins, og
ekki aðeins að tungutaki og bragar-
háttum," segir Kristján Albertsson
og vitnar í því sambandi til ljóð-
anna Undir Kaldadal, Við Valagilsá
og Storms.
„Nú finnst okkur sjálf-
sagt, í Ijóma sögunn-
ar, að Hannes hafi
verið sjálfkjörinn til
þessa nýja embættis.
En því fór fjarri."
Reffilegur ráðherra Hannes Hafstein þótti
bera affiestum mönnum hvað varðarat-
gervi og útlit - og vera einkar vel til forystu
fallinn. Það var þó alls ekki sjáifgefið að
hann yrði fyrsti Islenski ráðherrann, og hend-
ing ein réði því að leið heimastjórnar en ekki
Valtýskunnar varð ofan á.
urinn var kominn að togaranum
slökuðu Bretarnir á togvír með þeim
afleiðingum að bátnum hvolfdi. Þrír
Dýrfirðingar fórust, en Hannesi Haf-
stein, sem var syndur, var naumlega
bjargað. - Auk þessa beitti Hannes
sér fyrir ýmsum framfaramálum á
ísafirði þann tíma sem han sat þar
sem sýslumaður sem voru tæp tíu
ár.
Valtýskan sigraði
Viícur þá sögunni að stjórnmála-
manninum Hannesi Hafstein, sem
kjörinn var þingmaður ísafjarðar-
sýslu árið 1900 og var fulltrúi ísfirð-
inga á þingi næstu tvö árin. Árið
1903 var hann svo kjörinn á þing
sem þingmaður Eyfirðinga og átti
sæti fýrir þá og síðar sem landskjör-
inn þingmaður allt til æviloka. Og
ráðherra varð hann 1. febrúar 1904;
en með því færðist framkvæmda-
valdið til Islands. Hér að framan er
vikið að hending réði því raunar að
leið Heimastjórnar varð ofan á - en
ekki Valtýskan.
í íslenskum söguatlas segir að
meginefni þeirrar stefnu hafi verið
að íslendingur sæti í Kaupmanna-
höfn, yrði Islandsmálaráðherra og
bæri ábyrgð fyrir Alþingi. „Frum-
varp Valtýs var loks samþykkt á
þinginu 1901 en um sama leyti
urðu stjórnarskipti í Danmörku,
þingræði var viðurkennt og vinstri-
menn komust til valda. Þessar
breytingar urðu til þess að stjórnin
lagði nýtt frumvarp fyrir Álþingi
sem gerði ráð fyrir íslenskum ráð-
herra búsettum á íslandi og skyldi
hann bera þingræðislega ábyrgð
fyrir Alþingi. Frumvarpið var sam-
þykkt í tvennum kosningum 1902
og 1903 og fyrsti íslenski ráðherra
tók við embætti ... 1904," segir í
Söguatlas.
Sigurvissa og vanmat
I bókinni Ráðherrar Islands eftir
Magnús Magnússon Storm segir að
hvorki stjórnarskráin 1874 né full-
veldisviðurkenningin 1918 hafi
markað jafn djúp spor í sögu þjóð-
arinnar og heimastjórnin 1904
gerði. Með henni hafi kyrrstöðu-
tímabil liðið undir lok og upp runn-
ið tími framkvæmda og starfa. Ráð-
herrann hafi verið foringi og for-
gangsmaður mikilla umbóta - en
þegar fram sótti hafi sigurvissa og
vanmat á andstæðingunum orðið
honum að falli. Símamálið 1906 olli
ýfingum - svo sem meðal bænda -
og í atkvæðagreiðslum um Sam-
bandslagafrumvarpið tveimur
árum síðar, það er Uppkastið, beið
Hannes ósigur. Björn Jónsson varð
ráðherra og síðar Kristján Jónson -
„Honum var flest lánað;
gáfurnar, glæsimennskan,
drenglyndið, framtaks-
þorið, og starfsorkan.
Hannes í Ijnma
sngunnar
Fæddurtil að verða
gæfumaður
En líklega ber þó hæst ljóðið Ást-
arjátning til íslands frá árinu 1881,
þar sem skáldið unga tjáir ást sína á
landinu - sem hann býðst til að
þjóna af heilum hug.
Efverð ég að manrti og veit það sá,
sem vald hefur tíða og þjóða,
að eitthvað égmegni sem lið má þér
ljá,
þóttlítið éghafí að bjóða,
þá legg ég, að föngum, mitt líf við
þitt mál,
hvern Ijóðstaf, hvern blóðdropa,
hjarta og sál.
Einar H. Kvaran segir í Óðni árið
1923 að farandspákona hafi einu
sinni hitt á Hannes á þessum Hafnar-
árum hans.
„Hún vissi ekkert um hann, hver
hann væri eða hvaðan hann væri.
Hún sagði honum að það ætti fyrir
honum að liggja að verða æðsti mað-
ur í sínu landi. Við höfðum enga ofsa-
trú á spádómum á þeim árum. En
þessi spádómur þótti okkur vinum
hans, sennilegur. Hann var fnðastur
sínum, gerfllegastur og glæsilegastur
Islendingur sem við höfðum séð ...
Hann virtist fæddur til þess að vera
gæfumaður," segir Einar í grein sinni.
Sýslumaður kjörinn á þing
Heim frá námi f höfuðborg ís-
lands við Kaupmannahöfft við Eyr-
arsund kom Hannes árið 1886. Um
hríð það ár sat hann sem sýslumað-
ur f Dölum. Hann sinnti síðan ýms-
um lögfræðistörfum næstu árin á
eftir, uns hann var skipaður sýslu-
maður á ísaflrði árið 1885.
Enn í dag þykir ævintýraljómi yfir
þeim tíma í lífi Hannesar - og líklega
ber þar hæst sú barátta sem hann
háði við landhelgisbrjóta í Dýrafirði
haustið 1899. Þá réri Hannes út á
fjörðinn til að hafa hendur í hári sjó-
manna á breskum togara. Þegar bát-