Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1971, Blaðsíða 25

TlMARIT VPl 1971
67
mælinguna þó umfangsmeiri og
þyngri í vöfum.
2. Afiestursnákvæmni fyrir hæðar-
hom I mælitækjunum sjálfum
ekki nógu mikil. Gráðubogar
hæðarhoma minni en flatarhoma
og ekki færanlegir. Líbellur óná-
kvæmar.
3. Útbúnaður til nægilega ná-
kvæmrar mælingar á tækishæð
(og miðunarhæð) yfirleitt ekki á.
markaði.
4. Ekki hefur nægilegur gaumur ver-
ið gefinn að lögun og gerð miða
til mælingar hæðarhorna.
5. Áhrif lóðsveigju í flestum tilfell-
um óþekkt, eða einungis fáanleg
með miklum tilkostnaði.
6. Lengdir miða ekki þekktar með
nægilegri nákvæmni, þar að auki
reiknaðar í öðrum fleti, lóðlína í
yfirborðspunkti sker reikningsflöt
landskerfis í öðrum punkti, en
svarar til bogalengdar á geóíðu.
7. Rannsóknir á hornmældum hæð-
um í flatlendi tiltölulega litlar,
einkum með tilliti til ljósbrots,
sem talið er mun sveiflukenndara
en í fjalllendi.
Á svæðum, þar sem ítarlegra hæð-
armælinga er ekki þörf og í fjall-
lendi yfirleitt, munu hommældar
hæðir þrátt fyrir þetta jafnan koma
að góðu gagni. Þar sem mikið þarf
að mæla hliðar marghyrninga með
rafbylgjutækjum (sem nota ljós- eða
örbylgjur) og þörf er á að mæla
hæðarhorn til leiðréttingar vegna
skáa hliða marghyminga, kæmi
til álita að auka nákvæmnina
í hæðarhomsmælingunni og nota
hana til útreiknings á hæðarmun. Þá
vinnst og það, að fjarlægðin fæst
með nægilegri nákvæmni til útreikn-
ings á hæðinni og er það raunveru-
leg fjarlægð, en ekki reiknuð í
stærðfræðilegum fleti, sem ekki er
að fullu vitað, hvernig samræmist
raunveruleikanum.
IV. NOTRUN HÆÐAKERFA OG
KRÖFUR TIL ÞEIRRA.
Til betri skilnings á því, sem hér
fer á eftir, er e.t.v. rétt að varpa
fram eftirfarandi spumingu: Hvemig
eru hæðarkerfi notuð? Ég reyni að
svara þessu þannig:
1. Til hæðarviðmiðunar korta í stór-
um og litlum mælikvarða.
2. Til viðmiðunar mannvirkja s.s.
bygginga, vegagerðar, framræslu-
kerfa, áveitugerðar, orkuvirkja.
3. Til könnunar á hreyfingum jarð-
skorpunnar, bæði staðbundnum
og svæðisbundnum, svo og til
könnunar á missigi mannvirkja.
4. Til rannsókna á lögun jarðar,
geóíðurannsóknir.
Hvaða kröfur gerir hin mismun-
andi notkun eða nötendur til hæðar-
kerfa? Mér virðast þrjú atriði skipta
þar mestu máli:
1. Að kerfið sé aðgengilegt, þannig
að það kosti ekki óhóflega fyrir-
höfn og kostnað fyrir notandann,
miðað við stærð viðkomandi verk-
efnis, að tengja mælingar við
kerfið.
2. Að kerfið sé varanlegt í tima,
þannig að kerfispunktar, sem
bera uppi könnun á einum tíma,
séu nothæfir við mannvirkjagerð
á öðrum tíma, e.t.v. áratugum
síðar.
3. Að kerfið sé nákvæmara eða eins
nákvæmt og þær mælingar, sem
notandinn hefur með höndum,
þannig að hann geti mótsagna-
laust tengt við kerfið á fleiri en
einum stað og að ekki komi til
þess, að nákvæmniskröfur notand-
ans séu strangari en kerfið getur
gefið. Æskilegt er, að nákvæmn-
in sé af „æðri gráðu“ en notkun-
in.
1 framansögðu felst það, að kröf-
ur til nákvæmni verða afar mismun-
andi eftir því, hvaða not skal hafa
af kerfinu. Eftir nákvæmni reyni ég
að flokka notin þannig:
Staðfræðileg kort í mkv. 1:25 000
og minni. Nákvæmni í hæð um
og yfir 1 m nægileg.
Tæknileg kort til undirbúnings
skipulags og framkvæmda, mkv.
1:500 - 1:10 000. Nákvæmni í hæð
allt niður í 0,1 m eða minna.
Mannvirkjagerð. Hér eru kröfur mis-
munandi. 1 hinum framlögðu
greinargerðum hér á ráðstefn-
unni koma kröfur um nákvæmni
ekki beinlínis fram í tölum. En
eðlileg krafa frá framkvæmd-
anna hendi virðist mér vera sú,
að vönduð tæknileg fallmæling,
sem getur haft allt að 1,5-2 mm/
km meðalskekkju, geti fallið mót-
sagnalaust inn í hæðarkerfið.
Könnun jarðskorpuhreyfinga. Hér er
þörf fyrir svo mikla nákvæmni,
sem unnt er að ná. Á þeim stuttu
köflum, sem mældir hafa verið í
þessu skyni hérlendis, hefur náðst
nákvæmni allt að 0,2 mm/km.
(Sjá Eystein Tryggvason: „Mea-
surements of Surface Deformation
in Iceland by Precision Levelling",
Joumal of Geophysical Research,
Vol. 73, No. 22, Nov. 15, 1968 og
eftir sama: „Surface Deformation
and Fault Displacement Associ-
ated with an Earthquake Swarm
in Iceland“ í sama riti Vol. 75,
No. 23, Aug. 10, 1970). Það er
talsverðum erfiðleikum bundið að
ná svona mikilli nákvæmni, ekki
sízt á stórum svæðum, og ekki
sanngjarnt að ætlast til slikrar
nákvæmni af aðalhæðaneti. Mikil-
vægar upplýsingar má fá um jarð-
skorpuhreyfingar með minni ná-
kvæmni, ekki sízt á löngum tíma,
enda kostnaðarsamt að sýna fram
á svæðisbundnar hreyfingar, nema
með tiltölulega strjálum endur-
tekningum.
Öllum þessum kröfum þyrfti aðal-
hæðanet að fullnægja, en ná-
kvæmniskröfur til könnunar jarð-
skorpuhreyfinga eru hér mikið álita-
mál vegna kostnaðar. Ýtrustu ná-
kvæmni yrði naumast unnt að beita,
nema þá við staðbundnar athuganir.
Fjárveitingar til mælinga eru jafn-
an naumar, enda hefur skilningur á
þýðingu þeirra og góðum undirbún-
ingi verka, almennt verið takmark-
aður. Sérhver aðili, sem við mæling-
ar fæst, reynir því að haga þeim
þannig, að nákvæmnin nægi því verk-
efni, sem um er að ræða hverju sinni.
Nokkur hætta er á, að gangur mála
verði þannig: Fyrst kemur korta-
gerðarmaður og gerir hæðarmæling-
ar. Fé hans er takmarkað, og því
mælir hann fyrir sínar þarfir Og
lætur sér nægja 1 m nákvæmni
eða minna. Siðan þarf að mæla
af annarri stofnun vegna tækni-
legra korta, t.d. net með 0,1
m nákvæmni. í>á kemur þriðja stofn-
un, sem sér um framkvæmdir og hún
þarf að mæla net upp á sm. Siðast
kemur rannsóknarleiðangur, þá oft-
ast með erlent fé og þarf að mæla
upp á mm. Þetta er að vísu ýkt lýs-
ing, en nokkuo I þessa átt kunna að-
stæður að vera í grófum dráttum.
Dæmi má taka af þeim greinargerð-
um, sem fram hafa komið hér á ráð-
stefnunni: Tvær opinberar stofnanir,
Orkustofnunin og Vegagerð ríkisins
hafa t.d. hæðarmælt austur að Sel-
fossi.