Freyr - 01.01.1980, Blaðsíða 16

Fjalldrapi
Alltfram áþessaöld varalgengtað rífa hrís
hér á landi, stundum til stórskemmda fyrir
landið. í hörðum vorum mátti margan
manninn sjá með hrísbagga á baki. Smá-
vaxið birki var einnig rifið og sums staðar
kallað rifhrís, er hægt var að rífa það upp
með handafli eins og fjalldrapann. Rifhrís er
skilgreint bæði í Grasnytjum og Ferðabók
Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar.
Fjalldrapi er harðgerður mjög og byrjar að
vaxa og ilma snemma á vorin. Á haustin
roðnar lauf hans fagurlega. Sennilega hefur
hann hjarað hérsíðustu ísöld og verið meðal
fyrstu tegunda, er námu land á auðum
svæðum, nýlega komnum undan jökli.
Margt roskið fólk kannast við fjalldrapa-
vendi sem hreinsitæki, sbr. nöfnin bæjar-
vöndur og hlöðuvöndur. Með þeim voru
sópuð gólf í bæði bæjarhúsum og fjár-
húsum, en á fyrri tíð voru torfgólf (moldar-
gólf) í eldhúsi, búri og jafnvel baðstofu. Pessi
gólf voru harðtroðin og gljáandi og raunar
þrifaleg í þurrviðrum, en því miður láku tor-
fþök stundum í slagviðrum. Það gera nýtísku
hús reyndar alloft líka, kölluð í gamni svo og
svo margra vatnsbala hús. „Eiríkur barna-
kennari" er gamalt nafn á bæjarvendi, sbr.
vísuna „Móðir þeirra sópar gólf og flengir þá
með vendi.“ Hið sama átti við um jólasvein-
ana og börnin.
í laufum fjalldrapa og birkis er m. a. sápu-
kennt efni (saponin) og sútunarsýra og kalk-
sölt í berkinum. Var barkarseyði notað gegn
þrálátum húðkvillum.
Fjalldrapi vex víða í köldum löndum og í
fjöllum sunnar, bæði austan hafs og vestan.
Þegar skóga þraut, var fjalldrapi rifinn til
eldsneytis. Man greinarhöfundurt. d. vel eftir
hrísrifinu á Litla-Árskógsmóum á Árskógs-
strönd, þeir voru gamalt skóglendi, en allt
birki upprætt um eða fyrir aldamót. í gamla
daga þekktu allir fjalldrapann og viðurkenn-
du nytsemi hans.
Nafnið hrís nær bæði yfir fjalldrapa og
smávaxið birki. Hefureflaust vaxið birkikjarr
í Hrísey, þegar henni var nafn gefið.
Fjalldrapinn og hjálparsveppur hans.
Fjalldrapinn er nægjusamur og þrífst, þó
jarðvegur sé æði magur. Til þess hjálpar
honum sveppur, en þræðir hans umvefja
ræturnar og létta upptöku næringarefna,
einkum köfnunarefnis. Sveppurinn fær
sennilega kolvetnasambönd úr rótunum í
staðinn. Svona sambýli er kallað svepparót
(Mykorrhiza), og er algengt í sambandi við
4
FREYR