Freyr - 01.06.2003, Qupperneq 14

Landbúnaður - lífsstíll
eða lífsviðurværi?
F
Iþessu erindi ætla ég að
fjalla um einstaka þætti
varðandi félagslega stöðu
fólks í dreifbýli. Þá horíl ég
einkum á búsetuskilyrði, at-
vinnuskilyrði, menntamál, heil-
brigðismál og samgöngur.
Ég setti fram rannsóknarspum-
ingu sem hljóðar svo: Er það
ákveðinn lífstíll að stunda land-
búnað eða ráða afkomusjónarmið
því vali?
Til þess að svara þessari spum-
ingu reyni ég að draga upp mynd
af kjömm fólks í dreifbýli og meta
hvað liggur á bak við val á búsetu í
hinum dreifðu byggðum landsins.
Þéttbýlismyndun og byggða-
röskun eru megineinkenni 20. ald-
ar um víða veröld og hefur Island
svo sannarlega ekki farið varhluta
af því. Árið 1890 bjuggu nær níu
af hverjum tíu landsmönnum í
smáþorpum og kauptúnum eða
strjálbýli. Hlutfall dreifbýlisfólks
af heildarmannfjölda lækkaði svo
ár frá ári uns þéttbýlið náði undir-
tökunum um 1930 er 56% þjóðar-
innar bjuggu í bæjum og kaup-
stöðum. Þessi þróun hefúr haldið
áfram og í dag búa flestir íbúar
landsins á tiltölulega afmörkuðu
svæði og fyrir vikið er hlutfall
þéttbýlisbúa með því hæsta í álf-
unni eða tæplega 94%. Aðeins 10
þéttbýlisstaðir eru með 2000 íbúa
eða fleiri og nú býr rúm 62%
landsmanna á stórhöfuðborgar-
svæðinu sem er hæsta hlutfallið
meðal Norðurlandanna.
Þessi mikla búseturöskun hefúr
löngum verið áhyggjuefni stjóm-
valda og nokkrar tilraunir hafa
verið gerðar til þess að snúa þess-
ari þróun við, með litlum sem
engum árangri. Þetta hefúr haft
mikil áhrif á samfélagsgerðir
landsins og skapað ýmis vanda-
mál, ekki síst á þeim stöðum sem
fólksstraumurinn liggur til. Þær
byggðir, sem taka við fólks-
straumnum, þurfa að þenja sig út á
ógnarhraða því að effirspum eftir
þjónustu frá sveitarfélaginu eykst
stanslaust. Vandamálið er hins
vega alveg öfugt á þeim stöðum
þar sem fólksfækkun verður en
eftirspum eftir þjónustu sveitarfé-
lagsins minnkar og tekjur þess
einnig með færra fólki. Mörg
smærri sveitarfélög standa frammi
fyrir því að hafa ekki bolmagn til
þess að veita sama þjónustustig og
er í stærri sveitarfélögum og verða
því undir í samkeppninni um fólk.
Sum þeirra hafa farið út í samein-
ingar af frjálsum vilja og öðmm
verið skylt að sameinast sökum
fólksfæðar. Eitt af markmiðum
sveitarfélaga með sameiningu er
að tryggja að þjónustan standi
styrkari fótum og hefúr það bætt
búsetuskilyrði íbúanna og átt sinn
þátt í því að styrkja byggðina. En
fyrir sveitarfélög á landsbyggð-
inni ætti það einnig að vera
áhyggjuefni að þróunin hefur ver-
ið í þá átt að konum hefúr fækkað
þar meira en körlum.
Þau sveitarfélög á Islandi, sem
hafa landbúnað sem aðalatvinnu-
starfsemi, em flest tiltölulega lítil
þó að finna megi stærri sveitarfé-
lög. Nokkrar sameiningar hafa átt
sér stað þar sem landbúnaðar-
sveitarfélög sameinast og einnig
sameiningar þar sem landbúnað-
arsveitarfélag sameinast þéttbýlis-
eftir
Hjördísi Sigursteinsdóttur,
sérfræðing,
Rannsókna-
stofnun
Háskólans
á Akureyri
stað. Það breytir þó ekki þeirri
stöðu að landbúnaðarsveitarfélög
á Islandi em verr í stakk búin til
þess að veita íbúum sínum þá
þjónustu sem nútímasamfélag
gerir kröfú um.
Þrátt fyrir þessa miklu byggða-
röskun á undanfömum áratugum
em þó ýmsir enn fúsir til þess að
búa í sveitum og stunda þar sína
vinnu. Hjá þeim hljóta það að vera
aðrir þættir sem hafa áhrif á búsetu-
val þeirra en hefðbundin sjónarmið
sem ffam hafa komið í rannsóknum
á orsökum búferlaflutninga.
Greining á orsökum
BÚFERLAFLUTNINGA
Margar rannsóknir hafa verið
gerðar þar sem Ieitast hefur verið
við að greina orsakir búferlaflutn-
inga með tilliti til efnahagslegrar
þátta en fáar rannsóknir hafa ver-
ið gerðar á t.d. samfélagsgerð í
hinum dreifðu byggðum landsins
eða úttekt á félagslegri stöðu fólks
í dreifbýli.
Rannsóknastofnun Háskólans á
Akureyri, RHA, gerði könnun
meðal kvenna í dreifbýli á Norð-
urlandi vestra haustið 1998.
Markmið hennar var að leiða í
ljós stöðu kvenna í dreifbýli á
114 - Freyr 5/2003