Litli Bergþór - 01.04.1991, Blaðsíða 13

í 2. tölublaði Litla-Bergþórs, koma fram skiptar skoðanir
á heiti árinnar, sem rennur í boga austan við Lamba-
vatnsheiðina. Mér kom þetta á óvart, þar sem á æskuheimili
mínu var ævinlega talað um Ásbrandsá og er ég þar sam-
mála fermingarbróður mínum, Tómasi í Helludal. Nafn-
giftin Árbrandsá var líka vel kunn. Ásbrandsá var talið
réttara, þar sem það væri tengt Ásbrandi landnámsmanni í
Haukadal.
En ég hefði nú ekki verið að skrifa þennan inngang, nema
vegna þess, að mér liggur annað í huga varðandi ömefni og
staðsetningar á svæðinu. Ég las í sumar greinarkom í
blaði, þar sem bent varágönguleiðirfrá Haukadal, þar sem
stefnt væri á Bláfjallaslóðir eða jafnvel Kjalveg. Kjami
greinarinnar var þó sá, að vara göngumenn við torfæm í
leiðinni, sem væri Ásbrandsá. Nú vildi svo til, að þegar
greinin birtist, hafði meginvatn árinnar verið flutt austur í
Sandá, sem ber þess merki og meira að segja Gullfoss hefur
aukið sinn skrúða með liðsaukanum. Meðan svo horfir er
Ásbrandsá nánast farvegur og enginn torfæra. Hvað sem
því líður, fræðir greinarhöfundur lesendur sína á því, að
foss í ánni heiti Hávaðafoss.
Ég hefi nokkrum sinnum farið meðfram allri Ásbrandsá og
fullyrði að íhennierbaraeinn foss, sem heitirNátthagafoss.
Nú hagar svo til, að spölkom neðan við fossinn, falla vötn-
in saman, Ásbrandsá og Tungufljót. Þar var allstór malar-
eyri, kölluð Sporður. Þar rétt við ármótin vom vöð á
báðum vatnsföllunum. Var það kallað að fara yfir í
Sporðinum. Upp frá Sporðinum, milli ánna er allmikið
fladendi, sem heitirNátthagi. Innfráhonum aðaustanverðu
em svo Nátthagahólar. Syðsti Nátthagahóllinn þrengir að
ánni, þar sem hún fellur af stalli og myndar þokkalegan
foss. Og hann dregur eins og hólamir nafn af nágrenni sínu
og heitir Nátthagafoss.
í riti Hjálmars R. Bárðarsonar, Hvítá frá upptökum til ósa,
birtir hann mynd af Nátthagafossi, en sú meinlega villa
kemur fram í skýringum við myndina, að fossinn sé í
Tungufljóti. Höfundur bókarinnar gerir grein fyrir máli
sínu. Þar segir: „Þegar áin kemur úr Sandvatni heitir hún
fyrst Ásbrandsá, en Tungufljót þegar neðar dregur á Hauka-
dalsheiðina. Rétt við heiðarbrúnina er eyðibýlið Hólar, og
skammt þar frá fellur Tungufljót fram af heiðarbrúninni í
fossi sem Nátthagafoss heitir.“ Hið rétta er, að framrás
vatnsins úr Sandvami heitir Far. Það kemur fram vestan
við Ásbrandshólma, en vestan við Farið em ömefnin Tögl
og Skógarhlíð.
Sunnan við Ásbrandshólma, fellur Farið í lítið bergvaUi,
sem kemur fram austan við hólmann og síðan heitir
vatnsfallið Ásbrandsá allan sinn veg suður í fyrmefndan
Sporð, þar sem það rennur í Tungufijót. Menn veiti því
athygli, að hér er ritað eins og vötnin rynnu í sínum foma
farvegi, eins og var þegar umrædd bók kom út. í Hvítár-
bókinni er minnt á lindámar, Laugá, Beiná og Almenningsá,
sem sameinaðar falla í Tungufljót með allmiklu vatnsmagni.
Hins vegar vantar alveg greinargerð fyrir upphafi Tungu-
fljóts. Það kemur upp í Fljótsbotnum, sem em skammt
innan við Nátthagann vestanverðan. Þar kemur upp á litlu
svæði mikið vatnsmagn, sem fellursíðan í fremurþröngum
farvegi, stuttan veg, fram í Sporðinn, þar sem Ásbrandsá
fellur í það. Ætla ég að Fljótið sé þá fullkomlega jafnoki
árinnar miðað við eðlilegt rennsli.
Það em fleiri en Hjálmar R. Bárðarson, sem hafa ruglast í
ríminu, þegar þeir nálgast Ásbrandsá. íritinu Suðri, sem
kom út 1970, er grein rituð af Jóni Guðmundssyni í Fjalli,
fær Tungufljót nokkra umfjöllun. Meðal annars er því
slegið föstu, að efsta vað á því sé Lambavað. í sömu máls-
grein er þetta áréttað, með því að segja, að upprekstrarfé af
suðursveitinni hafi verið rekið yfir Tungufljót á Lambavaði.
Þetta er rangt, af þeim ástæðum, að upprekstrarfé var aldr-
ei rekið yfir Tungufljót og í því vatnsfalli er hvergi Lamba-
vað. Hitt er rétt, að upprekstrar vom á þeim tíma árlegur
viðburður. Var þá áð austan við Haukadal og oft komu
rekstrarmenn heim að fá hressingu, áður en þeir lögðu á
heiðina. Síðan var haldið af stað, upp Sauðholtstunguna,
inn Selölduna, austur um Klofninga og yfir Stóm-Grjótá
norðan við Skyggni. Síðan lá leiðin norður Skyggnisheiði
og þá til austurs, innan við Fljótsbotna, þar sem Tungufijót
áupptök sínogþaðanerskammtaðLambavaði íÁsbrandsá.
Heitið Lambavað er réttnefni, því vaðið var gott, og svo
dregur austurhluti Haukadalsheiðarinnar nafn af því,
Lambavaðsheiði.
Þess verður hér að geta, að fjallsafnið kom sömu leið til
baka á hverju hausti. Það er minnisstæð sjón, þegar fjall-
safnið kom sígandi fram af heiðarbrúninni og dreifði sér
um alla Sauðholtstunguna, sem blasti við frá Haukadals-
bænum.
Annar hver bær í Haukadalssókn er í Eystri-Tungunni, og
þvíaustan viðTungufljót. Mérverðurhugsaðtil kirkjuferða
og líkflutninga yfir Fljótið á fyrri tímum. Furðu gegnir að
engin slys virðast vera kunn frá þeim háskaferðum.
Það var á ámnum nálægt 1880, að Tungufljót braust úr
farvegi sínum og fór beina stefhu í fyrri farveg vestan við
Langatanga. Áður hafði Fljótið tekið krappa beygju til
austurs, norðan við Þverbrekkur, eins og farvegurinn ber
vitni um. Væn sneið úr Bryggjulandi var síðan austan við
Fljótið til tjóns fyrir ábúendur. Þeir vom þá, amma mín og
afi, Katrín Guðmundsdóttir og Greipur Sigurðsson.
Einhvemtíma var amma innt eftir því, hvort þessi nýja
framrás Fljótsins, heíði áttséraðdraganda. Hún sagði,það
hefði gerst á neinni nóttu. Þá minnti hún á að nýtt vað á
Fljótinu hefði verið miklu verra en gamla Kirkjuvaðið við
Þverbrekkur.
Fyrsta brúin á T ungufljót var byggð fyrir konungskomuna
1907. Hana tók af í jökulhlaupinu 1929. Þá var Fljótið
riðið á vöðum af eyrunum spölkom neðan við brúna, sem
reistvar 1966. NúerþriðjabrúiníbygginguviðEngjaholúð
á Felli, svo Fljótið, eins og það var oft nefnt í daglegu tali,
verður vart farartálmi lcngur.
Sigurgeir Kristjánsson.
Litli - Bergþór 13