Bændablaðið - 25.03.2003, Blaðsíða 16

Á 16
Bændofaiaðið
Þriðjudagur 25. mars 2003
Óbyggðanefrid kynnti fyrir tæpu
ári niðurstöður sínar vegna þjóð-
lendumarka í Ámessýslu. Ekki ríkir
full sátt um þær niðurstöður og hefur
6 málum verið vísað til dómstóla.
Ljóst er að þessi mál eru prófmál og
að niðurstaða dómstóla geti haft
mikil áhrif á ffamhald vinnu við
mörkun þjóðlenda. Ekki er eðlilegt
að fjármálaráðuneytið haldi ótrautt
áffam að gera tilkall til eigna manna
og Óbyggðanefhd að úrskurða sam-
kvæmt verklagi sem nú er komið til
endurskoðunar hjá dómstólum. Rétt
væri að halda að sér höndum og bíða
átekta þar til að dómstólar hafa
kveðið upp dóm. Óviðunandi er að
ríkisvaldið setji eignarhald jarðeig-
enda í óvissu, neyði þá til að leggja í
mikinn kostnað og fjötri þá í ára-
langa óvissu. Jarðeigendur segja að
þjóðlendulögin valdi því að jarðir
séu margar erfiðar í sölu og hafi
jafhvel fallið í veiði, enda eru þing-
lýstar kvaðir á eignum um að svæðið
sé til meðferðar vegna þjóðlendu-
marka. Þannig eru í raun allar jarðir
landsins sem að hálendinu liggja
verðlitlar og illseljanlegar á meðan á
málaferlum þessum stendur, þó svo
að þær séu á svæði sem ekki hafi
verið tekið til meðferðar enn sem
komið er, að því komi, það er ljóst,
haldi vinna áffam samkvæmt nú-
gildandi lögum.
Lög um þjóðlendur tóku gildi
fyrirtæpum funm árum. Tilgangur
þeirra var að leysa úr þeirri óvissu
sem lengi hafði verið uppi um eign-
arhald á hálendissvæðum landsins. I
lögunum er kveðið á um eignarrétt
ríkisins yfir þjóðlendum og er
íslenska ríkið samkvæmt annarri
grein laganna eigandi lands og hvers
konar landsréttinda og hlunninda í
þjóðlendum sem ekki eru háð ein-
kaeignarrétti. Stefnt var að því að
vinnu skyldi lokið árið 2007.
Ýmsir vankantar
Óbyggðanefhd hefhr nú þegar
tekið nokkur svæði til meðferðar;
Ámessýslu, sveitarfélagið Homa-
fjörð, Vestur-Skaffafellssýslu og
Rangárvallasýslu og hefur nefndin
Iokið störfum varðandi skilgreiningu
á þjóðlendumörkum í Ámessýslu.
Eflir að menn hófu vinnu samkvæmt
ákvæðum laganna komu ýmsir van-
kantar í ljós og sýnt að ekki túlka
allir veiklagsákvæði laganna eins.
Þó að almenn sátt hafi ríkt um mark-
mið laganna þegar þau vom sett ríkir
hún ekki lengur. I ljós hefhr komið
að fjármálaráðuneytið hefur gengið
mjög langt í kröfugerðum sínum og
víða seilst mun lengra en nokkum
óraði fyrir. Hveijum hefði, sem
dæmi, að óreyndu dottið í hug að
fjármálaráðuneytið myndi í kröfh-
gerðum sínum skilgreina að þjóð-
lenda ætti að ná í haf út, eins og
dæmi em um í Skaffafellssýslum?
Engum heföi heldur dottið í hug að
gera mætti tilkall til allt að 90%
eignarhluta jarðar eins og gert er
gagnvart jarðeigendum Rauðabergs í
Skaflafellssýslu.
- Ef og þegar vankantar koma í
ljós á lögum sem sett hafa verið er
ríkisvaldinu skylt að leiðrétta þá sem
allra fyrst. Sýnt er að margir van-
kantar vom á þjóðlendulögunum og
suma hefur tekist að lagfæra. Verk-
lag það sem beitt var við úrskurði í
Ámessýslu sýndi sig ekki henta. Þá
var skorað á aðila sem tölust hafa
eignarréttindi yfir landi eða önnur
réttindi svo sem rétt til upprekstrar,
beitar, veiði, vatns og fleira, að lýsa
kröfum sínum skriflega fyrir
Óbyggðanefhd innan þriggja
mánaða. Það reyndist tímafrekt og
dýrt og margir áttu erfitt með að átta
sig á að snúast þyrffi til vama gagn-
vart kröfum sem ekki vom ljósar.
Menn vora einhuga um að eðlilegra
væri að fjármálaráðuneytið legði
fyrst fram kröfur sínar og að eftir að
þær væm komnar fram gætu þeir
sem hlut að ættu snúist til vama.
Tekið var tillit til þessarar gagnrýni
og verklaginu breytt til þess vegar og
sýnir það eitt að það er bæði eðlilegt
og ffamkvæmanlegt að breyta lögum
reynist þau ekki skila tilgangi sínum.
Eignir í óvissu
Það tók hálft ár að safna kröfiim
vegna Ámessýslu og vom þær teikn-
aðar inn á kort sem birt var 29.
október 1999. Stefnt var að því að
kynna úrskurði Óbyggðanefndar
snemma árs 2000. Sú vinna reyndist
hins vegar mun tafsamari og var
ekki kynnt fyrr en 21. mars 2002.
Öllum er ljóst að um vandasamt verk
er að ræða sem og að sama marki
tímaffekt. Vissulega má færa rök
fyrir því að fyrsta svæðið taki að öll-
um líkindum lengstan tíma þar sem
menn em jafhhliða að temja sér
ákveðið verklag, en ljóst er að tfma-
mörkin um að allri vinnu vegna
þjóðlendna eigi að vera lokið árið
2007 mun engan veginn standast. Á
meðan em eignir manna í óvissu,
menn geta ekki gengið út ffá því að
þinglýstar eignir þeirra sem þeir
hingað til hafa getað ráðstafað sem
eign sinni og greitt gjöld af séu í
raun eignir þeirra. Öllum má vera
Ijós sá vandi sem það setur jarðeig-
endur í, sérstaklega þegar litið er til
þess óratíma sem tekur að fella úr-
skurðina.
I lögunum er kveðið á um að hið
opinbera muni greiða landeigendum
og rétthöfum allan "eðlilegan
kostnað" sem afþjóðlendumálum
hlýst. Bændur og sveitarstjómir í
Ámessýslu hafa kvartað opinberlega
og sagt að útlagður kostnaður þeirra
hafi alls ekki fengist greiddur að
fullu og sunnlenskir sveitarstjómar-
menn hafa ályktað um málin og sagt
að mikið ósamræmi sé á milli þess
kostnaðar sem bændur og sveitarfé-
lög lögðu í vegna úrskurða um möríc
þjóðlenda og þeirra endurgreiðslna
sem þeir fá ffá ríkisvaldinu. Þær nái
rétt til helmings þess kostnaðar sem
þeir hafi lagt í. Þá er ótalinn allur sá
kostnaður sem ríkið ber vegna starfa
Óbyggðanefhdar og Þjóðlendu-
nefiidar fjármálaráðuneytisins. Fram
kom 'i fyrirspumartíma á Alþingi að
kostnaður vegna Ámessýslu hafi
verið kominn upp í 150 milljónir
króna og em þó ekki öll mál til lykta
leidd í sýslunni. Sterk rök þarf til að
réttlæta allan þann kostnað og hafa
ber í huga að Ámessýsla er einungis
fyrsta sýslan sem tekin er til með-
ferðar vegna þjóðlenda þannig að
gera má ráð fyrir að kostnaður vegna
þessa hlaupi á milljörðum ef allar
sýslur landsins verða teknar fyrir
með sambærilegu verklagi.
Uni menn ekki úrskurði
Óbyggðanefndar geta þeir leitað til
dómstóla en engin ákvæði em um
hver eigi að bera kostnaðinn sem af
því hlýst.
Á heimasíðu Óbyggðanefhdar
(www.obyygd.stjr.is) kemur eftir-
farandi meðal annars ffam: "Þjóð-
lendulög veita ekki heimild til að
svipta menn eign sinni, hvoríci
eignarlöndum né öðmm réttindum.
Lögin lýsa íslenska ríkið einvörð-
ungu eiganda landsvæða utan eign-
arlanda og þeirra réttinda á þessum
svæðum sem ekki em háð einka-
eignarrétti. Vandinn liggur hins
vegar í því að skilgreina hvað menn
eigi, þ.e. hvar viðurkenndar eignar-
heimildir séu fyrir hendi og hvar
þeim sleppi. Það er einmitt verkefrii
óbyggðanefhdar að greina þama á
milli. Urlausnir óbyggðanefhdar geta
síðan komið til endurskoðunar
dómstóla."
Vilja endurskoða lögitt
Mikill skilningur og sátt ríkti um
mikilvægi þess að úrskurða um
mörkin þegar að lögin vom sam-
þykkt. Menn töldu ljóst að ekki væri
ætlunin að seilast inn á eignir manna
og að þinglýstar eignarheimildir
yrðu virtar. Það vakti því undrun og
reiði þegar að fjármálaráðuneytið
ákvað að una ekki úrskurði
Óbyggðanefndar og vísa úrskurði í
einu máli áffam til dómstóla. Menn
em flestir samdóma um að sú
áfiýjun sé bæði óvænt og ósvífin.
Ríkisvaldið gangi ffeklega ffam í
kröfúgerðum sínum. Óbyggðanefhd
er búin að samþykkja eignar-
heimildimar en þá þurfi landeig-
endumir að snúast til vamar fyrir
dómstólum vegna áffýjunar ríkisins
og enn sem fyrr er óljóst hver muni
greiða kostnaðinn sem af því hlýst.
I kjölfarið hafa þær raddir sem
krefjast þess að lögin um þjóðlendur
verði endurskoðuð styrkst mjög. Á
þeim fimm ámm sem þau hafa verið
í gildi hefur komið í ljós að tíma-
mörk em allt of knöpp, aldrei mun
takast að ljúka verkinu fyrir árið
2007. Allt of óljóst er hvaða kostnað
ríkið endurgreiðir landeigendum og
gera verður þá kröfh að vamir þeirra
gegn aðfor ríkisvaldsins að landi
þeirra verði þeim algerlega að
kostnaðarlausu. Þá er ekki hægt að
segja fyrir um niðurstöður dóms-
málanna, þær geta kollvarpað for-
sendum fýrir þeirri vinnu sem nú er
verið að vinna í Skaftafellssýslum og
í Rangárvallasýslu þannig að endur-
skoða þurfi allt verklag þar að lút-
andi. Því hiýtur það að vera skýlaus
krafa að menn haldi nú að sér hönd-
um og ffesti ffekari úrskurðum og
kröfúgerðum í þjóðlendumálum.
Óveijandi er að ríkisvaldið skuli
veija hundmðum milljóna til starfa
sem jafhvel eigi eftir að sýna sig
óréttmæt.
Þjóðlendumálið ihnút
Þrátt fyrir að margir annmarkar
hafi komið í ljós á ffamkvæmd
gildandi þjóðlendulaga situr ríkis-
stjómin fast við sinn keip og hyggst
engu breyta. Jarðeigendur um allt
Suðurland em settir í vanda. Full-
trúar á Búnaðarþingi hafa tekið undir
með sveitarstjómarmönnum á Suð-
urlandi og hvatt ríkisvaldið til að
beita áhrifúm sínum þannig að
Óbyggðanefnd kalli ekki ffam frek-
ari kröfúlýsingar um þjóðlendumörk
í öðrum landshlutum fyrr en niður-
staða dómstóla um ágreiningsmál í
Ámessýslu liggi fyrir. Þá kröfú taka
flestir sem kynnt hafa sér málin
heilshugar undir.
Forsætisráðherra, Davíð
Oddsson, mælti fyrir ffumvarpinu á
Alþingi á sínum tíma og sagði hann
þá meðal annars að: "ekki stæði til
að taka nein réttindi ffá sveitar-
félögum eða þeim sem rétt ættu til
upprekstrar á svæðinu. Hins vegar
yrði að telja rétt að ríkið fari með
forræði lands og landsréttinda á
þeim svæðum Islands sem enginn
getur sannað eignarrétt sinn á." For-
sætisraðherra sagði jafhffamt "Ekki
verður fyrir ffarn séð við öllum þeim
vandamálum sem kunna upp að
koma og úr þeim verður ekki leyst á
einu bretti. Eg legg þess vegna
áherslu á að með samþykkt þessa
ffumvaips er aðeins fýrsta skref á
langri leið tekið og með því er ekki
svarað hvemig ffamtíðarskipan
ýmissa þeirra málaflokka sem
nefhdir hafa verið til sögunnar verði
háttað. Um það hljótum við að fjalla
sérstaklega og ekki í sömu andrá og
þetta skref er tekið."
Einkaeignarréttur manna er lög-
varinn í stjómarskránni og kröfúgerð
Þjóðlendunefhdar fjármálaráðu-
neytis gengur allt of langt. Bænda-
samtök íslands hafa gert opinbert að
þau hyggist ekki sitja auðum hönd-
um gagnvart ofúrkröfúm fjármála-
ráðuneytisins og hefúr tilkynnt að
það hyggist flytja mál sitt fýrir
Mannréttindadómstólnum. Ákvæð-
um laganna hefúr nú þegar verið
breytt einu sinni, árið 2000. Þá var
ljóst að verklagsákvæðið um
ffamlagningu kröfúgerða fyrir
Óbyggðanefhd væri óþjál og
óeðlileg þar sem að allir þeir sem
töldu sig eiga eitthvert tilkall áttu að
leggja þær ffam. Breytt var á þann
veg að nú leggur fjármálaráðuneytið
fyrst fram sína kröfú og menn geta
snúist til vama. Þessi breyting sýnir
að lítill vandi er að breyta þeim
ákvæðum sem ekki reynast réttmæt.
Því hlýtur það að vera eðlileg krafa
að forsætisráðherra standi við orð sín
ogbreyti nú starfsákvæðum
Óbyggðanefhdar þannig að hún
haldi að sér höndum á meðan að úr
fæst skorið hvort þær veridagsreglur
sem viðhafðar vom í Ámessýslu
standist. Þannig geta menn sparað
bæði ómælt fé og fýrirhöfh og
skapað sátt í sveitum landsins.
Þjóðlendumálið er í hnút, það er
á færi og á ábyrgð ríkisstjómarinnar
og alþingismanna að leysa þann
hnút. Margrét Frimannsdóttir
alþingismaður
Bændur beittir örd
Fátt hefúr borið hærra í
umræðum bænda og landeigenda
að undanfómu en kröfúgerð ríkis-
valdsins á hendur þeim í tengslum
við ffumvarp um þjóðlendur.
Ríkisvaldið hefur farið ffam með
óhóflegar kröfúr á hendur rétt-
mætum eigendum lands og þannig
stuðlað að þvf að bændur hafa
þurft að verja rétt sinn með æmum
tilkostnaði. Ljóst er að kröfugerð
ríkisvaldsins er í engu samræmi
við vilja þann sem lá að baki
setningu laganna um þjóðlendur.
Þrátt fýrir gagnrýnisraddir í þá
vem hefúr ríkisstjómin þráast við
og nú er beðið eftir úrskurði
Hæstaréttar í deilunum.
Á fjölmennum bændafúndi á
Hofsstöðum í Öræfasveit þann 15.
febrúar síðastliðinn kom megn
óánægja bænda með framvindu
mála glöggt í ljós. Lögfræðing-
amir Sigurður Líndal og Ragnar
Aðalsteinsson færðu rök fýrir því
að kröfúgerð ríkisins væri óheimil
og bændur lýstu viðskiptum sínum
við ríkið með tilheyrandi fjárút-
látum. Á fúndinum kom ffam sú
skoðun að alþingismenn hefðu
sofnað á verðinum og ekkert gert
til að koma í veg fýrir að málin
stefhdu í það óefni sem nú er ljóst
að þau em komin í. Það er undir-
rituðum ljúf skylda að leiðrétta
þann misskilning. Þingmenn
Vinstrihreyfmgarinnar - græns
ffamboðs hafa ffá upphafi málsins
varað við afleiðingum þess að
haldið yrði á málum líkt og ríkis-
stjómin hefúr gert, með stuðningi
meirihluta Alþingis.
Þegar við endurskoðun laga-
nna um þjóðlendur á Alþingi, í maí
árið 2000, lagði Jón Bjamason
ffam svohijóðandi breytingartil-
lögu:
Við bætist ákvæði til
bráðabirgða, svohljóðandi:
í framhaldi af gildistöku
laga þessara verði framkvæmd
laganna tekin til endurskoðunar
og kröfugerð fjármálaráðherra
endurmetin. Þá verði nefnd sú
sem ráðherra hefur haft sér til
aðstoðar í þessu máli leyst frá
störfum. Fjármálaráðherra
verði falið að móta nýjar
verklagsreglur fyrir kröfugerð
ríkisins til þjóðlendna. Honum
til aðstoðar verði skipuð fimm
manna nefnd eða starfshópur
samkvæmt tilnefningum land-
búnaðaráðherra, umhverfis-
ráðherra, iðnaðarráðherra og
félagsmálaráðherra. Fjármála-
ráðherra skipar formann eða
verkstjóra starfshópsins.
Nýjar verklagsreglur skulu
settar fyrir 1. október 2000
þannig að vinna geti þá haldið
áfram á grundvelli laganna.
Ljóst má af þessari breytingar-
tillögu vera að þingmenn Vinstri-
hreyfingarinnar - græns ffamboðs,
með Jón Bjamason í fararbroddi,
gerðu sér fýllilega grein fýrir í
hvert óefni málið væri komið og
lögðu til að framkvæmd laganna
yrði tekin til endurskoðunar. Þar
var ekki síst verið að horfa á óhóf-
legar kröfur ríkisvaldsins sem
neyddu bændur til mikilla fjár-
útláta í lögffæðikostnað við að
sanna rétt sinn. Vart þarf að taka
það ffam að enginn þingmaður
ríkisstjómarflokkanna studdi
breytingartillögu Jóns Bjama-
sonar, hvorki þeir sem enn tilheyra
flokkum sínum né þeir sem hafa
yfirgefið þá og berjast nú fýrir
málinu á öðmm vettvangi. Fyrir
utan þingflokk Vinstrihreyfing-
arinnar - græns ffamboðs studdi
enginn tillöguna nema þingmenn
Frjálslynda flokksins. Margrét
Frímannsdóttir og Lúðvík Berg-
vinsson tóku ekki afstöðu í málinu,
nokkrir vom fjarverandi.
Þrátt fýrir að ríkisstjómar-
flokkamir hafi fellt málið, með
stuðningi Samfýlkingarinnar,
gáfúst þingmenn Vinstrihreyf-
ingarinnar - græns framboðs ekki
upp. Á næsta þingi, 2000-2001,
lagði Jón Bjamason ffam fýrir-
spum í fjórum liðum til fjármála-
ráðherra, þar sem þingmaðurinn
reyndi enn að spyma við fótum í
þessu réttlætismáli. Þar var enn á
ný lagt til að vinnubrögð við ffam-
kvæmd laganna yrðu endurskoðuð
um leið og ffekari kröfúgerð
ríkisins yrði ffestað. Að síðustu
spurði Jón:
4. Kemur til greina að
ráðherra afturkalli kröfurnar
sem hann hefur sett fram
gagnvart landeigendum í
Austur-Skaftafellssýslu og vinni
þær upp á nýtt ef úrskurður
Óbyggðanefndar í Árnessýslu
verður mjög fjarri þeirri
kröfugerð sem hann setti fram í
upphafi?
Fjármálaráðherra varð ekki við
þessum tilmælum og hefúr það
haft í för með sér mikil fjárútlát
bænda í Austur-Skaftafellssýslu.
Loforð um að bændur muni ekki
þurfa að bera lögffæðikostnað
sjálfir hafa verið svikin þannig að
ljóst er að þessar aðgerðir ríkis-
valdsins hafa verið mjög
íþyngjandi fýrir bændur.
A ofansögðu má ljóst vera að
Vinstrihreyfmgin - grænt ffamboð
hefúr gert sitt til að koma í veg
fýrir þann órétt sem ríkisstjómin
hefur beitt bændur og landeig-
endur, með stuðningi Samfylking-
arinnar.
Kolbeinn Óttarsson Proppé
Oddviti VG i Suðurkjördœmi