Tónlistin - 01.11.1943, Síða 27

TÓNLISTIN
25
fylgii’ödd, sem iireyfist í samstígum
ferundum e'ða fimmundum með
gunnröddinni. Síðan má tvöfalda
raddirnar í óttundarskipun, svo að
organum getur orðið þrí- eða fjór-
raddað. Höfundur ritsins nefnir
þetta „unaðslegan samhljóm“, sem
ekki getur samþýðzt nútímakröfum
lcnfræðilegrar fagurfræði; en ein-
mitt þessi umsögn höfundarins sýn-
ir, ásamt mörgu öðru, hve matið á
tónlistinni hefir gjörhreytzt á um-
liðnum öldum. Margir tónfræðingar
Iiafa revnt að þýða ritgerð þessa þann
veg, að ekki sannaðist að þesskonar
söngur Iiafi í rauninni verið til, en
þegar farið er að skyggnast um í
tónlistarSögu þeirra, sem af Norður-
landaþjóðunum húa fjærst megin-
landi Evrópu i tiltölulega mikilli, og
að snmu levti háskalegri einangrun,
þá getur enginn lengur efazt um ó-
skorað sannleiksgildi áðurnefndrar
ritgerðar.
Til voru tvær tegundir af organum,
organum obliquum og organum par-
allelum. „Organum obliquum“, sem
aðeins var tvíraddað, hyrjaði á sam-
eiginlegum tón, önnur röddin færð-
ist svo úr stað þangað til raddbilið
var ferund eða fimmund, og hreyfð-
usl raddirnar þvínæst saman i fer-
undum eða fimmundum og enduðu
aftur í einund. „Organum parallel-
um“ hyrjaði á opinni fimmund og
hélzt þannig óhreytt til enda. íslenzki
tvísöngurinn er því einskonar sam-
bland af þessum tveim söngháttum
hins forna organums. Organum mun
sennilega hafa fengið nafn sitt frá
samnefndu slrengjahljóðfæri, þar
sem mögulegt var að mynda slíka
hljóma; en hljómarnir, ferundin,
fimmundin og áttundin, voru kallað-
ir symphonia; það voru hin ómblíðu
(konsónerandi) tónhil Forn-Grikkja.
(Nú á tímum nefnast þessir hljómar,
að viðbættri einundinni, fullkomnir
samhljómar, en ófullkomnir sam-
hljómar eru þríundin og sexundin).
Nú er tæplega hægt að segja, að
„organum parallelum“ hafi verið
raunveruleg fjölröddun, því að eigin-
lega var það aðeins ítrekun eða tvö-
földun grunnraddarinnar, sem þar
átti sér stað. Hinsvegar var „organ-
um obliquum“ fullkomnara og
þroskavænlegra vegna tilbreytileika
tónhilanna. Þegar tónhilin haldast
þau söniu, syngja háðar raddirnar i
rauninni sömu lónaröð á mismunandi
sætum, þær syngja háðar sama lagið,
önnur aðeins ferund eða fimmund
ofar eða neðar. Á nútímamáli mætti
segja, að sama lagið hefði samlímis
verið sungið í tveimur ólíkum tónteg-
undum, t. d. í C-dúr og G-dúr eða d-
moll og a-nioll; (svipuð venja mun
enn vera við lýði lijá slavneskum
þjóðum, sem svngja sama lagið í þrí-
undarfjarlægð, t. d. C-dúr og Es-dúr
samhljómandi).
Hinn alkunni Benediktinermunk-
ur, Guido frá Arezzo, sem uppi er um
1020,- minnist í ritum sínum á organ-
um og hætir litlu við það, sem Huc-
bald hafði áður sagt; raddskipunin er
ennþá jafnfrumstæð og stirðleg; að-
alröddin, vox principalis, liggur ofar,
en neðt i röddin, vox organalis, færist
aðallega í samslígum ferundum með
yfirröddinni, en þar að auki koma
fyrir stór og lítil þríund og stór tvi-
und.