Bændablaðið - 23.09.2008, Qupperneq 17

III Bændablaðið | þriðjudagur 23. september 2008
BÍ telja að áhættumati stjórn-
valda vegna lagasetningar þessarar
sé ábótavant. Í raun hefur ekki verið
farið eftir megináliti starfshóps um
áhrif á sjúkdómastöðu, er skilaði
af sér skýrslu 17. október 2005 og
kynnt var fyrir stjórn BÍ þann 22.
febrúar 2006. Meginniðurstaðan var
sú að tryggja þyrfti fjármuni til að
greina betur stöðu búfjársjúkdóma
hér á landi. Ekki er séð að nokkrum
fjármunum hafi verið varið til þessa
verks, líkt og starfshópurinn lagði
til. Þá var einnig lögð áhersla á að
efla embætti yfirdýralæknis með
fjármunum. Ekki verður heldur séð
að það hafi verið gert og í raun ekk-
ert sem bent var á í skýrslunni. Því
verður að ítreka afstöðu BÍ að ekki
hafi farið fram áhættumat vegna
lagasetningarinnar.
Umfjöllun um einstaka
áherslupunkta
BÍ leggjast eindregið gegn því að
heimilaður verði innflutningur á
hráu ófrosnu kjöti.
Þessi skýra afstaða BÍ er bæði
vegna heilbrigðisástæðna og sam-
keppnisstöðu landbúnaðarins. Mið-
að við fyrirliggjandi gögn er full
ástæða til í lögunum að girða alveg
fyrir innflutning af þessu tagi.
BÍ krefjast þess að felldar verði
niður allar ónauðsynlegar gjald-
tökuheimildir og leggja til að
sett verði í lagatexta ákvæði um
að gjaldskrár skuli miðast við að
nýta allar heimildir til lækkunar,
sbr. ákvæði 27. gr. reglugerðar
882/2004 (ESB) sbr. einnig álit
Lagastofnunar HÍ um þetta atriði.
Óráð er að leggja á landbún-
aðinn okkar meiri gjaldálögur en
brýnasta nauðsyn kallar á, það væri
til þess falið að veikja stöðu land-
búnaðarins og myndi einnig veikja
samningsstöðu okkar í milliríkja-
samningum til lengri tíma litið.
Hér skal einnig vísað í álitsgerð
Lagastofnunar um frumvarpið. En
þar segir á síðu 27:
„Það má búast við því, ef þetta
frumvarp verður óbreytt að lögum,
að íslenskur landbúnaður þurfi að
búa við hærri kostnað vegna eftir-
lits heldur en sambærileg starfsemi
í öðrum löndum EES og því verri
samkeppnisstöðu.“
BÍ telja mikilvægt að þróað verði
gæðakerfi fyrir einstakar búgreinar
sem verði viðurkenndur grunnur að
innra eftirliti í framleiðslunni sbr.
gæðastýrð sauðfjárrækt. Núverandi
fyrirkomulag leyfisveitinga verði
að öðru leyti staðfest.
Lagt er til að notast við núver-
andi starfsleyfafyrirkomulag.
Bændasamtökin hafa hins vegar
áhuga á þróa frekar eftirlitskerfi/
gæðakerfi innan búvöruframleiðsl-
unar. Í ljósi megin hugsunar mat-
vælalöggjafar ESB er matvæla-
framleiðendum nauðsynlegt að
tileinka sér slík gæðakerfi. Innan
sauðfjárræktar hefur verið innleidd
gæðastýring og nú er verið að þróa
innan nautgriparæktar markviss-
ari skráningu upplýsinga úr fram-
leiðslunni.
Ákvæði um heilbrigðisþjónustu
við dýr verði löguð að ályktunum
Búnaðarþings 2007. (ályktunin
fylgir) BÍ leggja áherslu á að það
er samfélagslegt verkefni að skipu-
leggja og greiða fyrir bakvaktir
dýralækna um land allt þannig að
bændur og aðrir dýraeigendur njóti
jafnræðis hvað varðar þá þjónustu
Ítrekað hefur verið ályktað um
þessi mál á vettvangi Búnaðarþings,
þá hefur Dýralæknafélagið gert
veigamiklar athugasemdir. BÍ hafa
tekið eftir að það er nú þegar verið
að skoða að þessi atriði verði löguð
í nýju frumvarpi.
BÍ krefjast þess að beitt verði til
hins ýtrasta þeim möguleikum sem
EES samningurinn og ESB réttur
gefa til þess að verja okkar land-
búnað og lýðheilsu. Sérstaklega er
bent á nauðsyn þess að fjalla um
vilja stjórnvalda til að beita 13. gr.
EES samningsins í greinargerð.
Álit Lagastofnunar felur í sér
veigamiklar leiðbeiningar um það
hvernig við getum verndað landið
fyrir búfjársjúkdómum og þar með
verndað okkar landbúnað. Sjálfsagt
er að notfæra sér umsamin ákvæði
svo sem þetta ákvæði sem nýtist
okkur ef vilji er til að beita því til
þess að vernda góða sjúkdómastöðu
hérlendis.
BÍ telur nauðsynlegt að ákvæði
um áhættumat og áhættugrein-
ingu verði í lögunum og leggur
því til að stofnað verði sérstakt
„Matvælaráð“. Slíkt ráð hefði með
höndum að vinna áhættugreiningu
sem er forsenda þess að vísindalegt
áhættumat verði í heiðri höfð við
allar ákvarðanatökur. Ráðið þarf
að hafa ríkt sjálfstæði, en því beri
að skoða mál með hliðsjón af þeim
heimildum sem 13. gr. EES samn-
ingsins og aðrir milliríkjasamning-
ar gefa. BÍ telja nauðsynlegt að um
verkefni ráðsins og þátt áhættumats
í framkvæmd laganna verði kveðið
á í lögunum.
Lagastofnun Háskóla Íslands
gerir í álitsgerð tillögur að fyr-
irkomulagi áhættumats. BÍ taka
undir þessar tillögur og telja þær til
þess fallnar að tryggja þá hagsmuni
sem hér er um rætt.
BÍ leggja áherslu á að þegar
verði sótt um viðbótartryggingar
fyrir afurðir alifugla, svína og naut-
gripa til að vernda sjúkdómastöðu
okkar og að hraðað verði vinnu við
umsóknir. Áhersla verði lögð á að
fá sérstöðu Íslands viðurkennda í
því samhengi.
BÍ telja að endurskipuleggja
þurfi heilbrigðiseftirlit á faglegum
grunni á landsvísu þannig að heild-
arsamræmi þess verði tryggt. BÍ
taka undir það álit að ef frumvarpið
verður að lögum þá beri að leggja
niður heilbrigðisnefndir sveitar-
félaga og færa verkefni þeirra til
Matvælastofnunar.
Ástæðan fyrir þessari afstöðu er,
til viðbótar því sem fram kemur í
álitsgerð Lagastofnunar, að það er
líklegt til að draga úr þörf á gjald-
töku.
BÍ leggja áherslu á að hugtakið
frumframleiðsla verði skilgreint
með skýrum hætti og að gerður
verði greinarmunur á frumfram-
leiðslu og annarri starfsemi sem
fellur undir lögin. Nýttar verði
heimildir til að frumframleiðend-
ur verði aðeins krafðir skráningar
sbr. 4. gr./2.mgr. reglugerðar ESB
853/2004 og lið c við 4. gr. bls. 30 í
álitsgerð Lagastofnunar.
BÍ vekja athygli á því að mat-
vælaframleiðsla í smáum og stærri
stíl er órjúfanlegur hluti af menn-
ingu til sveita og óskynsamlegt m.a.
m.t.t. þróunarmöguleika að leggja
á þessa starfsemi meiri íþyngjandi
kvaðir en nauðsyn ber til.
BÍ telja að í lögunum þurfi að
vera skýr heimild til þess að setja
séríslenskar vörur, sem uppfylla
aðeins íslenska löggjöf, á markað
hérlendis.
Þessi athugasemd er mikilvæg
með tilliti til verkefna eins og
menningartengdrar ferðaþjónustu
og „Beint frá býli“. Alkunna er að
væntingar eru til þess að þessi verk-
efni auki verðmætasköpun á lands-
byggðinni.
BÍ leggja áherslu á að ákvæði
um upprunamerkingar verði skýr
í lögunum með heimild til nánari
útfærslu í reglugerð.
Í umsögn Neytendasamtakanna
og fleiri um frumvarpið hefur
komið fram áhugi á sérmerkingu á
innlendri matvöru. BÍ hefur hafið
undirbúning að því, samkvæmt
ályktun búnaðarþings 2008. Matís
hefur gert drög að reglum fyrir
slíkar merkingar og eftirlit. Einnig
hafa Bændasamtökin óskað eftir
leyfi forsætisráðuneytisins um fá
að nota íslenska fánann sem grunn
að merkingunni
BÍ leggja til að stjórnvöld í
samvinnu við BÍ auki sem kost-
ur er samstarf við aðrar þjóðir og
vinnuhópa, einkum innan ESB, til
á lifandi nautgripum og sýktu fóðurmjöli á
þessum tíma reyndist ágætis dreifikerfi fyrir
kúariðuna. Og áfram var haldið að selja úr
landi breskt nautakjöt úr sýktum hjörðum
samkvæmt reglum Evrópusambandsins.
Eftir að sjúkdómsorsökin varð kunn bönn-
uðu Frakkar innflutning á bresku nautgripa-
kjöti. Þó að Bretar vissu að sýkt nautakjöt
væri sjúkdómsvaldurinn, þegar ungt fólk í
Bretlandi var að deyja úr banvænum löm-
unarsjúkdómi, kærðu þeir Frakka fyrir brot
á reglum Evrópusambandsins, þegar þeir
voguðu sér að banna innflutning á þess-
ari bresku gæðavöru af heilsufarsástæðum.
Síðar fann einhver upp, að ákveðnir part-
ar af sýktum nautgrip væru þeir einu, sem
bæru smitið, en afgangurinn af skepnunni
væri hæfur til manneldis! Hvílík sýklafræði
um sýkil, sem aldrei hefur tekist að rækta,
en sannanlega berst frá meltingarvegi til
miðtaugakerfis í sýktu dýri. Sú skoðun, að
vissir partar af sýktum nautgrip séu hæfir
til manneldis virðist enn í fullu gildi sam-
kvæmt reglum Evrópusambandsins. A.m.k.
er minnst á þetta í lið C á bls. 29 í frum-
varpinu. Þar stendur: „Ekki verður þörf á
að fjarlægja áhættuvefi við slátrun þar sem
Ísland er laust við kúariðu“. Ég er ekki
alveg viss um að reglumeistarar EES taki
þessa athugasemd Íslendinga gilda, eða veiti
okkur undanþágu frá meginreglunni út á
hana. EES gerir strangar kröfur um brennslu
á þessum úrskornu pörtum af nautgripakjöt-
inu! Skyldi einhver hafa samviskubit, af
því að hann veit, að þetta kjöt getur verið
af sýktri skepnu, þó að markaðslögmálin
leyfi ekki að öll skepnan sé brennd, eins og
lögmál sýklafræðinnar og siðgæðis í við-
skiptum krefjast. Riðusýklar eru næstum
ódrepandi í rannsóknastofum, og hvað þá í
náttúrunni sjálfri. Í tilraunum hefur komið í
ljós að tíminn, sem líður frá sýkingu þar til
sjúkdómseinkenni sjást er háður því magni
af sýklinum, sem notað var í tilraunina. Við
erum ekki enn búin að sjá fyrir endann á því,
sem kann að hafa gerst meðan kúariðufar-
aldurinn stóð sem hæst. Sumir átu kannske
miklu minna af menguðu kjöti en aðrir og
eiga því enn eftir að veikjast. Enginn veit
heldur hvað framtíðin ber í skauti sér vegna
þessara sérstöku reglna um sölu á kjöti af
sýktum gripum. Ef hingað þarf endilega að
flytja inn erlent nautakjöt ætti að mínu viti
að þurfa leyfi til að flytja aðeins hingað kjöt
frá kúariðulausum löndum, t.d. Ástralíu
eða Nýja Sjálandi, ekki riðubælum eins
og Bretlandi og Írlandi, þó að hingað hafi
komið á markað kjöt a.m.k. frá Írlandi.
Það skal tekið hér fram, að samninga-
menn Íslands í Brüssel, hverjir, sem það nú
voru, höfðu vit á að fella ekki úr gildi und-
anþágu Íslands um bann við innflutningi á
lifandi dýrum og því fóðurmjöli, sem dreifði
kúariðusýklinum, og við fluttum reyndar
aldrei inn, sem betur fer. Einnig héldu þeir
inni undanþágu Íslands, sem leyfir okkur að
fóðra búfé á fiskimjöli en slíkt bannaði EES
um leið og það bannaði sýkta breska fóð-
urmjölið.
Aðrar undanþágur Íslendinga fengu að
fjúka, t.d. undanþágan um bann við inn-
flutningi á ófrosnu, hráu kjöti. Að mínu
mati er sá innflutningur mjög hættulegur
og getur hæglega borið hingað bakteríu-
stofna, sem hafa aldrei áður fundist hér.
Það, sem ekki selst af þessu ófrosna hrá-
meti, verður afbragðs dreifikerfi fyrir slíka
sýkla í íslensku umhverfi. Mávagerið, sem
flýgur um soltið hér í þéttbýlinu er t.d. gott
dreifikerfi fyrir salmonellur, ef það kemst í
þær. Ef endilega þarf að flytja hér inn hvítt
kjöt, á auðvitað að krefjast þess, að það hafi
verið fryst við slátrun dýranna og flutt hing-
að frosið. Það minnkar hættuna á illvígum
bakteríusýkingum. Séu veirur eða riðusýklar
í hrámetinu, haldast þeir sýklar óskemmd-
ir í frostinu og geta borist í fólk við neyslu
kjötvörunnar eða meðferð, t.d. við neyslu
á þeim pörtum af kúariðusýktu nautakjöti,
sem reglur EES leyfa sölu á.
Hvort sem litið er til hollustu matvæla
eða sóttvarna, er auðvitað eðlilegast að
búvörur séu framleiddar sem næst neytand-
anum og undir faglegu heilbrigðiseftirliti, en
ekki geðþótta markaðslögmálanna. Það er
engin ástæða til þess, að búvöruframleiðsla
á Íslandi sé eyðilögð, eins og nú stendur til.
Sjálfbær matvælaframleiðsla á að vera mark-
mið og stolt hverrar þjóðar og við eigum alls
ekki að láta blaður óábyrgra manna komast
upp með að eyðileggja hana, eins og nú er
reynt með þessu frumvarpi. Það er ánægju-
legt að bændur eru nú farnir að stunda korn-
rækt og auka þannig innlenda fóðurfram-
leiðslu svo að minnka megi fóðurinnkaupin.
Það er líka ánægjulegt að sjá kúabúin hér
skila meiri, hreinni og fjölbreyttari fram-
leiðslu. Hvítblæði í kúm er veirusjúkdómur,
sem hefur aldrei fundist hér, en finnst víða
í Evrópusambandslöndunum. Sá sjúkdóm-
ur gæti borist hingað með fósturvísum úr
erlendum kúm, en veiran lifir varla lengi í
mjólkurdufti eða ostum. Þar er frekar að
finna bakteríur, sem borist geta í fram-
leiðsluna, ef óhrein mjólk er notuð í hana,
t.d. ef mjólk hefur mengast við mjaltir eða
geymslu. Í þessu samhengi er rétt að nefna,
að berklar í kúm eru líklega ekki horfnir enn
af öllu EES svæðinu. Þeir hafa aldrei fundist
í íslenskum kúm.
Í sumum Evrópusambandslöndum er
sullaveiki enn landlæg og bandormaflóran
fjölbreyttari en hún var hér á Íslandi á árum
áður, þannig að þar finnast ýmsir dýrasull-
ir, sem við höfum aldrei fengið hingað, og
enn mannasullurinn, sem við náðum að
útrýma með hundahreinsun fyrir ótal árum.
Hér var ferill sullaveikinnar einfaldur.
Bandormurinn hélt sig bara í hundum. Víða
erlendis er ferillinn miklu flóknari, því að
villt skógardýr geta borið bandorminn í sér.
Erfiðlega gengur því að útrýma sjúkdómn-
um þar sem þannig háttar til. Líka er rétt að
minna á aðra orma, tríkinur í svínum, sem
geta valdið banvænum mannasjúkdómi, sem
engan langar að fá hingað og við erum enn
laus við hér á landi.
Nýir sjúkdómar og áhættumat
Þau 52 ár, sem undirrituð hefur verið starf-
andi veirufræðingur hafa af og til komið upp
nýir, áður óþekktir sjúkdómar, eða gamlir
sýklar sýnt á sér nýjar hliðar. Nýir manna-
inflúenzustofnar komu upp og ollu heims-
faröldrum árin 1957 og 1968. svokölluð
hermannaveiki, skæð bakteríulungnabólga,
um 1976, og nú á allra síðustu árum skæð
veirulungnabólga í mönnum (SARS) og
fuglaflensan. Um 1980 byrjaði alnæm-
isfaraldurinn á Vesturlöndum. Líklega má
rekja hann til sýkingar úr öpum í menn í
Afríku 1960 eða fyrr. Rétt eftir 1980 byrj-
aði kúariðufaraldurinn í Bretlandi. Nú er
það nýjast, að hreinir hitabeltissjúkdómar
eru farnir að færa sig úr því belti norður og
suður vegna hlýnunar jarðar og þeirra breyt-
inga á dýralífi og umhverfi, sem hún veld-
ur. Hvað verður næst? Hvernig á að gera
áhættumat þar, sem lifandi náttúran ræður
ein ferðinni? Verður það mat afgreitt með
einu pennastriki – engin hætta! – eða er rétt
og skylt að laga hættumatið eftir aðstæðum
hverju sinni? Upp geta sprottið sjúkdómar,
sem þarf að lýsa og greina frá rótum, eins og
alnæmisfaraldurinn. Það getur þurft að búa
til alveg ný greiningapróf, sem ekki hafa
áður verið notuð, einnig lyf eða bóluefni.
Hvernig er eiginlega hægt að gera langtíma
áhættumat af einhverju viti? Ekki mundi ég
treysta mér til að gera neina langtímaspá.
Ég veit samt, að nýir framtíðarsjúkdómar
munu ekki allir haga sér eftir markaðslög-
málum Evrópusambandsins, frekar en þeir
nýju sjúkdómar, sem komu upp í minni
tíð. Þegar grípa þarf til sóttvarnaaðgerða,
er miklu öruggara, að hver þjóð þekki sinn
heimavöll og sé viðbúin því að setja sínar
eigin reglur í hverju tilviki. Mér finnst miklu
skynsamlegra, að þeim peningum íslenskra
skattgreiðenda, sem frumvarpið gerir ráð
fyrir að varið verði í upptöku á þessari við-
bót við það, sem þegar hefur verið lögfest
hér af EES reglum, verði varið til að koma
hér upp alvöru aðstæðum til að geta hér
varist skæðum sýkingum, sem alltaf annað
kastið hljóta að koma hér upp. Við eigum
eftir að fá alvöru brennsluofn, sem ræður
við miltisbrand úr gömlum grafreitum hræja
og annan hættulegan úrgang. Okkur vantar
alvöru áhætturannsóknadeild fyrir illvíga
nýja dýrasjúkdóma, sem gera ekki boð á
undan sér. Það er ekki endalaust hægt að
afsaka trassaskapinn með aðstöðuleysinu,
og eyða svo fúlgum fjár í eftirlitsbákn, sem
í raun á ekki að ráða neinu, bara gegna utan-
aðkomandi regluverki, sem á alls ekki hér
við. Að lokum vil ég minna á þá staðreynd,
að margar kynslóðir af góðu fólki lögðu á
sig ómælda vinnu til að koma íslensku heil-
brigðisástandi og matvælaeftirliti þangað,
sem það er núna. Það gerðist ekki á einum
degi með samþykkt laga, heldur með þrot-
lausri vinnu. Höldum henni áfram. Göngum
ekki afturábak, þó að það sé miklu auðveld-
ara að brjóta niður en að byggja upp.
Reykjavík 13 ágúst 2008.
Margrét Guðnadóttir
fv.prófessor í sýklafræði
Framhald á bls. IV