Bændablaðið - 24.03.2011, Blaðsíða 17

Jarðrækt og vorverk 2011 - 17BLAÐAUKI BÆNDABLAÐSINS 24. MARS 2011
Aðdragandi
Búnaðarþing 2010 ályktaði að unn-
inn verði viðurkenndur staðall fyrir
ræktanlegt land og gefinn út sem
leiðbeiningar til nota við skipu-
lagsvinnu og stefnumótun í land-
nýtingu. Markmið þeirrar vinnu
væri að skilgreina hvað og hvar er
ræktanlegt land, með langtíma hags-
muni í huga. Óskaði Búnaðarþing
eftir því við umhverfsráðuneyti og
Skipulagsstofnun að unnin yrðu drög
að slíku á vegum Landbúnaðarháskóla
Íslands. Kallaði umhverfisráðuneytið
saman fulltrúa Bændasamtakanna,
sjávarútvegs- og landbúnaðar-
ráðuneytis, Landbúnaðarháskóla
Íslands, Landgræðslu ríkisins og
Skipulagsstofnunar til þess að ræða
með hvaða hætti best væri að standa
að slíkri vinnu. Niðurstaðan varð sú
að Áslaug Helgadóttir prófessor á
Landbúnaðarháskólanum gerði drög
að skilgreiningu á akuryrkjulandi og
meðferð þess í skipulagi í samstarfi
við Svein Runólfsson Landgræðslu
ríkisins og Hafdísi Hafliðadóttur
Skipulagsstofnun. Á þessu minnis-
blaði eru tillögur þeirra.
Inngangur
Hér er gerð tilraun til þess að skil-
greina akuryrkjuland á Íslandi og
með hvaða hætti megi nýta þá skil-
greiningu í skipulagi. Gerður er skýr
greinarmunur á landbúnaðarlandi,
eins og það er skilgreint í skipulags-
reglugerð 400/1998, grein 4.14, og
akuryrkjulandi.
Land til akuryrkju er mikilvæg
auðlind á Íslandi og hefur á síðust
árum orðið til mikilvæg þekking
og reynsla í slíkri ræktun. Í aukinni
akuryrkju liggja án efa ein helstu
nýsköpunartækifæri íslensks land-
búnaðar. Mikilvægt er því að gerð
sé grein fyrir auðlindinni sjálfri, þ.e
akuryrkjulandinu, við skipulagsgerð.
Samkvæmt viðurkenndum
alþjóð legum skilgreiningum, sem
t.d. er stuðst við í CORINE land-
flokkuninni, er talað um að akur-
yrkjuland (e. arable land) sé land
sem plægt er reglulega og yfirleitt í
sáðskiptum. Landflokkun erlendis,
t.d. í Evrópu, ber þess merki að
akuryrkja er ráðandi landnýting
á stórum svæðum og kortlagning
á landi í rækt er fremur augljóst
verkefni. Á Íslandi hefur landbún-
aðarland hins vegar verið skilgreint
mjög vítt við skipulagsgerð, nánast
sem það land sem ekki er í annarri
notkun. Landbúnaður hérlendis
felur því í sér afar breytilega land-
notkun, allt frá akuryrkju til vægrar
beitar á hálendi. Bent hefur verið á
að CORINE flokkunin, sem gerð
hefur verið yfir landbúnaðarland á
Íslandi, dugi ekki til þess að leggja
mat á mögulegt akuryrkjuland. Þar
þurfi fleira að koma til eins og t.d.
upplýsingar um jarðveg, landhæð,
landhalla, verndarsvæði o.fl. Þær
skilgreiningar á akuryrkjulandi,
sem settar eru fram hér, taka því
mið af aðstæðum hér á landi. Með
þessu móti er unnt að skipta land-
búnaðarlandi, eins og það er skil-
greint í skipulagsreglugerð, niður í
akuryrkjuland og aðra flokka eftir
því sem við á.
Skilgreiningarnar byggjast á
tæknilegum forsendum og land-
kostum sem þurfa að vera fyrir
hendi til þess að unnt sé að nýta
land til akuryrkju, sbr. viðmið hér
að aftan. Annars vegar er landið
flokkað m.t.t. jarðvegsgerðar og hins
vegar eftir hitafari að sumri. Skipta
má plógtækum jarðvegi í tvennt eftir
gerð hans. Annars vegar er moldar-
jarðvegur, þ.e. framræstar mýrar og
mólendi, þar sem nánast engin hætta
er á þurrkskemmdum í korni. Hins
vegar eru melar og sandar svo snauð
að lífrænu efni að þurrkur getur
valdið skemmdum á korni. Fyrri
flokkurinn er mun verðmætari til
ræktunar. Í báðum jarðvegsgerðum
getur verið viss hætta á jarðvegs-
rofi úr opnum ökrum, einkum ef
jarðvegur er snauður af lífrænu efni.
Nýtanlegur hiti ræðst af lengd vaxt-
artímans og meðalhita hans. Þar sem
korn verður ræktað með góðu móti
þarf um 1250 D° á vaxtartíma til að
ná nýtanlegri uppskeru. Þetta jafn-
gildir 9,6°C meðalhita í 130 daga,
frá 7. maí til 15. september. Nýtanleg
hitasumma minnkar um 100 D° fyrir
hækkun lands um 100 m vegna þess
að hiti lækkar og vaxtartími styttist
eftir því sem ofar dregur.
Líta má á þessar skilgreiningar
sem viðmið um hvaða land sé til
akuryrkju fallið og þær má nýta til
þess að útbúa sérstaka kortaþekju
og þar með styðja við ákvarðanir við
skipulagsvinnu sveitarfélaga.
Vert er að ítreka að við ákvörðun
um landnotkun þarf að taka tillit
til ýmissa annarra þátta sem geta
takmarkað hugsanlega nýtingu, eins
og t.d. verndar votlendis og ýmissa
annarra vistgerða eða náttúrufyrir-
brigða, vatnsverndar og ákvarðana
um aðra landnýtingu, s.s. skógrækt
og frístundabyggðir. Mikilvægt er að
allir þessir þættir séu vel skilgreindir
við skipulagsgerð.
Eitt af þeim álitamálum sem hæst
ber er framræsla votlendis og hugs-
anleg endurheimt þess. Skilgreining
á akuryrkjulandi tekur til þess lands
sem þegar hefur verið framræst svo
fremi það henti til akuryrkju og er þá
m.a. nægjanlega vel ræst fram. Hér
er síðan gert ráð fyrir að mögulegt
akuryrkjuland á óframræstu votlendi
fái sérstaka merkingu. Sú þekja
sem til verður fyrir akuryrkjuland
hefur einungis faglegt gildi en felur
ekki í sér ákvörðun um hvort land
verði nýtt til akuryrkju. Það er síðan
skipulagsyfirvalda á hverjum stað að
ákveða forgangsröðun hinna ýmsu
þátta þegar tekin er ákvörðun um
landnotkun í samræmi við stefnu,
lög og viðmið hvers tíma, m.a. við
gerð aðalskipulags í samráði við
landeigendur.
Drög að viðmiðum
við flokkun á akuryrkjulandi:
1. Miðað skal við að land sé vinn-
anlegt niður á 25 cm dýpi svo
að grjót hindri ekki plægingu.
2. Framræst land er víða mikil-
vægasta akuryrkjuland
landsins. Þegar hefur þorri
votlendis á láglendi verið
ræstur fram og leggja þessi
viðmið það land fyrst og
fremst til grundvallar þegar
akuryrkjuland er skilgreint.
Jafnframt er bent á að óraskað
votlendi, 3 ha eða meira, nýtur
sérstakrar verndar skv. lögum
um náttúruvernd og þurfa því
tillögur að röskun votlendis í
skipulagi að taka tillit til þess.
3. Landhalli má ekki vera meiri
en 5-10%, háð jarðvegsgerð,
til þess að forðast jarðvegsrof
(hallatala háð frekari rann-
sóknum og ákvörðunum).
4. Akuryrkjuland skal skilgreina
sem slíkt fram á ár- og vatns-
bakka en þekja vatnshelgunar
síðan lögð yfir til frekari tak-
mörkunar og tæki þá af helg-
unarsvæði vatna og vatnsfalla.
5. Til þess að teljast akuryrkju-
land þarf það að vera svo stórt
að ná megi 3 ha spildum sam-
felldum hið minnsta án vand-
kvæða. Skurðir inni í spildum
teljast þó ekki rjúfa samfellu.
Frekari flokkun akuryrkjulands
Það land sem telst akuryrkjuland skv.
liðum 1-5 skal flokka frekar sem hér
segir (raðað eftir verðmæti):
A Afbragðs akuryrkjuland:
Framræstar mýrar og mólendi og
>1250 daggráður (D°) á vaxtar-
tíma.
B Gott akuryrkjuland:
Framræstar mýrar og mólendi
og 1000-1250 daggráður (D°) á
vaxtartíma;
Melar og sandar og
>1250 daggráður (D°)
á vaxtartíma,
C Mögulegt akuryrkjuland:
Melar og sandar og 1000-1250
daggráður (D°) á vaxtartíma.
Rétt er að ítreka að landgæði eru
ekki föst stærð. Hægt er að bæta
ræktunarland bæði með plöntuvali
og íblöndun lífræns efnis eins og
búfjáráburðar. Land sem í dag er
næringarsnautt eða viðkvæmt fyrir
vindrofi gæti breyst í tímans rás.
Einnig ber að hafa í huga að akur-
yrkjuland stækkar og minnkar í takt
við langtíma sveiflur í hita. Þessa
flokkun þarf því að endurskoða ef
forsendur breytast verulega.
Stafræn kortagerð
Þróun í kortagerð hefur verið mjög
hröð síðastliðin ár með tilkomu öfl-
ugra tölvukerfa og nákvæmari fjar-
könnunargagna. Þau geta unnið með
afar flóknar kortaþekjur sem legið
geta í mörgum lögum (GIS kerfi).
Mikilvægt er að það greiningarkerfi
sem hannað er skilgreini ekki hvern
fláka lands mjög þröngt út frá einum
skilgreindum flokki með það í huga
að unnið sé með eitt lag, heldur getur
hver skiki fengið margs konar skil-
greiningar eftir því með hvaða þekjur
er unnið hverju sinni. Ofangreind við-
mið til að skilgreina akuryrkjuland
gefa færi á tæknilegri útfærslu við
myndun sjálfstæðrar þekju fyrir land
af því tagi. Í skipulagsvinnu yrði slík
þekja nýtt til þess að afmarka það land
sérstaklega.
Reykjavík,
16. febrúar 2011
Áslaug Helgadóttir,
Landbúnaðarháskóla Íslands,
Hafdís Hafliðadóttir,
Skipulagsstofnun,
Sveinn Runólfsson,
Landgræðslu ríkisins.
Minnisblað til Búnaðarþings 2011 til umræðu
Drög að skilgreiningu á
Akuryrkjulandi í skipulagi
Byggakur í Drangshlíð undir Eyjafjöllum.