Fréttablaðið - 25.05.2012, Blaðsíða 22

22 25. maí 2012 FÖSTUDAGUR
Margt bendir til að vandi okkar Íslendinga um þessar mundir
sé ekki síður menningarlegur en
fjárhagslegur. Til þess benda m.a.
umræður manna um völd forseta
Íslands. Allt frá lýðveldisstofnun
hafa forsetar hagað sér eins og
þeir væru með öllu valdalausir,
ef frá eru tekin áhrif þeirra við
myndun ríkisstjórna. Nú á síðustu
árum virðist forsetinn allt í einu
kominn með vald til þess að neita
að undirrita lagafrumvörp að vild
sinni auk þess sem ýmsir virð-
ast telja hann hafa enn víðtækari
völd. Þetta hefur gerst án þess að
stjórnarskrá sé breytt með lögleg-
um hætti og án þess að dómstólar
dæmi þar um. Lýðskrum og skap-
andi lagatúlkun er látið duga.
Þegar þjóð setur sér stjórnar-
skrá er það höfuðviðfangsefni að
tryggja að eftir stjórnarskránni
sé farið. Leið í þessari viðleitni,
sem margar Evrópuþjóðir hafa
farið, er að nota persónu þjóðhöfð-
ingja til þess að skapa stjórnar-
farinu virðingu og traust, í þeirri
vitneskju að persónur skipta flest
fólk meira máli en réttindaskrár.
Í okkar stjórnskipun er þetta hlut-
verk forsetans. Hann er kjör-
inn af allri þjóðinni með jöfnum
kosningarétti og er sameiningar-
tákn hennar. Nánast öll völd ríkis-
ins eru með beinum eða óbeinum
hætti lögð í hendur honum, en ein-
ungis að formi til. Þrjár greinar
stjórnarskrárinnar gera honum
skylt að leggja öll völd sín í hend-
ur ráðherrum ríkisstjórnar. Þess-
ar þrjár greinar hafa bæði lærðir
og leikir kosið að leggja til hliðar í
skrifum og umræðum síðustu ára
og láta eins og þær séu ekki til. Er
óhjákvæmilegt að ræða þær.
11. grein 1. mgr. stjórnarskrár-
innar hljóðar svo: „Forseti lýð-
veldisins er ábyrgðarlaus á stjórn-
arathöfnum. Svo er og um þá sem
störfum hans gegna.“ Það er
grundvallarregla í okkar rétti að
völdum fylgi ábyrgð. Sá sem ekki
ber ábyrgð hefur ekki völd. Þessi
grein mælir fyrir um almennt
valdaleysi forsetans. Hún er skýr
og ótvíræð og verður ekki fram
hjá henni gengið.
13. grein stjórnarskrárinnar
hljóðar svo: „Forsetinn lætur ráð-
herra framkvæma vald sitt. Ráðu-
neytið hefur aðsetur í Reykjavík.“
Þessi grein er ekki síður skýr
og ótvíræð. Hér er engin undan-
tekning gerð, hvorki um 26. gr.,
sem fjallar um þjóðaratkvæði, né
aðrar greinar stjórnarskrárinn-
ar. Fram hjá þessu beina ákvæði
verður ekki gengið nema með því
að brjóta það.
Upphaf 14. greinar stjórnar-
skrárinnar hljóðar svo: „Ráð-
herrar bera ábyrgð á stjórn-
a r f r a m k v æ m d u m ö l l u m .
Ráðherraábyrgð er ákveðin með
lögum.“ Til þess að taka af öll tví-
mæli lætur stjórnarskráin ekki
duga að segja ráðherra fara með
vald forsetans, heldur einnig tekið
fram að ráðherra beri ábyrgðina:
Er það í samræmi við grundvall-
arregluna um að saman fari völd
og ábyrgð. Má segja að stjórnar-
skráin noti bæði belti og axlabönd
er til þess kemur að svipta forset-
ann öllum raunverulegum völdum
og skilja hann eftir með hin form-
legu völd og hið mikilvæga hlut-
verk að stuðla að virðingu manna
fyrir stjórnskipun ríkisins.
Stjórnarskráin er ekki tilbún-
ingur nokkurra manna sem af til-
viljun komu saman um miðja síð-
ustu öld, heldur er hún afrakstur
aldalangrar þróunar Evrópu sem
rekja má aftur til Forngrikkja að
minnsta kosti. Hún kann að virðast
flókin við fyrstu sýn en getur orðið
öllu læsu fólki augljós með lítilli
fyrirhöfn. Stjórnkerfið sem hún
mælir fyrir um er það fullkomn-
asta sem völ er á og menningarlegt
afrek út af fyrir sig. Hitt er annað
mál að hin besta stjórnarskrá
kemur fyrir lítið ef menn vilja
ekki fara eftir henni og nenna ekki
að kynna sér efni hennar. Hér er
ábyrgð löglærðra manna og ann-
arra sem teljast hafa sérþekkingu
á stjórnarfarsmálefnum stærst,
því þeirra er öðrum framar skyld-
an að verja þessi verðmæti.
Ýmsir virðast gera því skóna
að forsetaræði sé betra en það
þingræði sem við höfum búið við
og stjörnuljómi virðist kunna að
ljóma um valdamikinn forseta. Sú
dýrð er dýru verði keypt og mætti
skrifa um það langt mál. Aðeins
tvennt skal nefnt. Óhjákvæmileg-
ur fylgifiskur forsetaræðis eru
stöðug átök milli forseta og þings,
sem iðulega leiða til þráteflis sem
stöðvar allar framkvæmdir. Þetta
hafa menn fyrir augunum m.a.
í því mikla lýðræðisríki Banda-
ríkjum Norður-Ameríku, þar sem
menn hafa árum saman ekki einu
sinni getað komið sér saman um
lögbundnar greiðslur alríkisins
og hvorki skorið niður né lagt á
skatta. Annað sem nefna má er að
forsetaræði skortir sveigjanleika
þingræðisins. Hér á landi er unnt
að skipta um ríkisstjórn hvenær
sem er á kjörtímabili ef mönnum
sýnist svo. Forsetann sitja menn
uppi með allt kjörtímabilið hvað
sem á gengur og gerir þetta það
að verkum að forseti verður sem
því nemur óháðari þjóðarviljanum.
Rétt er að taka fram að höfund-
ur þessa pistils er ekki einn um
þær skoðanir sem hér er lýst um
stjórnarskrána. Nær er að segja að
þetta hafi verið hin almenna skoð-
un lögfræðinga allt fram til þess
að sú menningarlega kreppa sem
við Íslendingar eigum nú við að
stríða fór að láta á sér kræla. Má
t.d. benda á mjög skilmerkilega
grein, sem Þór Vilhjálmsson, fv.
prófessor og hæstaréttardómari,
skrifaði um það leyti sem darrað-
ardansinn var að hefjast, þar sem
þessi sjónarmið eru túlkuð.
Um vald forsetans
Umhverfisráðherra, Svan-dís Svavarsdóttir, segir í
fréttaskýringu (Friðlýsing nátt-
úrusvæða) Fréttablaðsins þann
29. desember sl. að náttúru-
verndaráætlun Alþingis sé nokk-
urs konar óskalisti þingsins um
svæði sem það vill sjá friðlýst
en séu strand, og ekki hafi tekist
að hreyfa við. Oft er það vegna
andstöðu viðkomandi sveitar-
félags eða landeigenda. Sú staða
geti komið upp að einn landeig-
andi af mörgum sé andsnúinn
friðun og þá sé málið komið í
hnút. Þannig hefur oft nauðsyn-
leg verndun landsvæða, jafnvel
á landi ríkisins, og hagsmunir
heildarinnar orðið að víkja fyrir
eiginhagsmunum búfjárbænda
sem nýta landið án nokkurrar
ábyrgðar.
Svandís segir að lagalegt
umhverfi þessara mála sé í
skoðun og horft sé til þess hve
veik náttúruverndaráætlunin sé
í raun og veru. Þau séu kannski
með 12-14 svæði áætluð til frið-
unar en tekst ekki að klára nema
4. Vegna alþjóðlegra skuldbind-
inga Íslands um náttúruvernd
finnur nefndin sem vann að
hvítbókinni engin önnur ráð en
að unnið verði að því að mynda
net verndarsvæða á landinu. Það
ætti að tryggja vernd landslags
og gróðurs. Þetta er algerlega
vonlaus hugmynd. Engin frið-
un á pappírum Alþingis hefur
minnstu áhrif á yfir milljón
sauðfjár sem ráfar stjórnlaust
um landið. Það yrði að girða
af öll verndarsvæðin og okkur
fyrir utan um leið. Vonandi yrði
þó hægt að finna hlið á stöku
stað en hjálpi þeim sem gleymdu
að loka á eftir sér, bitvargurinn
væri ekki lengi að rústa svæð-
inu …
Kílómetrinn af girðingu kost-
ar í dag um 1,5 milljónir. Erum
við tilbúin að borga fyrir þús-
undir kílómetra af gaddavír sem
nú þegar er allt of mikið af, bara
til þess að sauðfé bænda geti
gengið laust og klárað restina
af náttúrulega gróðrinum fyrir
utan friðunarsvæðin? Erum við
í álögum vanans? Svona rán-
yrkjumiðaldabúskapur eins og
er stundaður hér, þekkist ekki
lengur hjá siðmenntuðum þjóð-
um. Við erum öðrum þjóðum til
athlægis og furðu að láta óþarfa
fjölda af skepnum éta undan
okkur landið. Það eina sem þarf
að gera til að bjarga þeim tötur-
lega náttúrugróðri sem eftir
er, og fjáraustrinum úr ríkis-
sjóði í þessa tímaskekkju, er að
setja lög sem banna lausagöngu
búfjár.
Bændur beri ábyrgð á sínu
búfé og hafi það á afgirtum
heimalöndum eða beitarhólfum.
Þá þyrfti engar aðrar girðingar
og landið færi, alsælt, að græða
sárin sín og gaddavírsfárið að
víkja. Látið í ykkur heyra. Viljið
þið halda áfram að borga fyrir
stöðugar landskemmdir? Eða
viljið þið krefjast þess af lög-
gjafarvaldinu að það sjái til þess
að við búum í landinu án þess að
valda því stöðugum skaða? Svo
miklum skaða að Landgræðsla
ríkisins hefur varla undan að
bæta hann.
Er þetta ekki það sem kallað
er Bakkabræðravinna?
Friðun í herkví
sveitarfélaga og bænda
Forsetaembættið
Finnur Torfi
Stefánsson
lögfræðingur og
stjórnmálafræðingur
Náttúruvernd
Herdís
Þorvaldsdóttir
fv. formaður Lífs og
lands
Norðurlönd á norð-
urskautssvæðinu
Norðurskautssvæðin hafa flust nær miðju heimsstjórn-
málanna og munu fá aukið vægi
í framtíðinni. Saman geta nor-
rænu ríkin haft áhrif á þróun
norðurskautssvæðisins og unnið
á jákvæðan hátt í Norðurskauts-
ráðinu. Við í Norðurlandaráði
lýsum því eftir sameiginlegri
norrænni stefnu sem getur verið
undirstaða uppbyggilegrar nor-
rænnar samvinnu.
Norrænu ríkin eru lítil hvert
um sig, en saman geta þau haft
umtalsverð og jákvæð áhrif á
þróun norðurskautssvæðanna
og starfið í Norðurskautsráðinu.
Sameiginlegar aðgerðir eru
nauðsynlegar þar sem margir
alþjóðlegir aðilar sýna norður-
skautssvæðunum áhuga og við
það verða til nýjar heimspólitísk-
ar áskoranir.
Hlýnun jarðar skapar ný tæki-
færi fyrir efnahagsþróun á norð-
urskautssvæðunum með nýjum
siglingaleiðum, námarekstri og
olíu- og gasvinnslu. Þetta getur
verið jákvætt fyrir mörg sam-
félög á svæðinu, en hefur einn-
ig í för með sér hættu á alvar-
legum slysum. Hlýnunin hefur
einnig neikvæð áhrif á margar
hefðbundnar atvinnugreinar og
búsetuskilyrði. Þess vegna er
þörf fyrir jafnvægi í þróun, þar
sem nýjar aðgerðir til að skapa
hagvöxt verða að taka tillit til
íbúa svæðisins og viðkvæmrar
náttúru. Jafnframt verður að tak-
marka losun gróðushúsaloftteg-
unda á heimsvísu og samfélögin
verða að vera það sterk að þau
geti tekist á við afleiðingar óhjá-
kvæmilegra loftslagsbreytinga.
Stoltenberg, fyrrverandi utan-
ríkisráðherra Noregs, lagði í
skýrslu sinni frá 2009 til marg-
víslegar sameiginlegar aðgerðir
á sviði utanríkis- og varnarstefnu
með áherslu á Norður-Atlants-
haf, þar á meðal sameiginlega
loftrýmisgæslu yfir Íslandi.
Ríkisstjórnir Norðurlandanna
hafa brugðist við tillögunum á
jákvæðan hátt og þetta dæmi
sýnir að norrænu ríkin geta
unnið saman að þróun nyrstu
svæðanna.
Gagnsemi sameiginlegrar
rammaáætlunar um formennsku
þriggja norrænna ríkja (Nor-
egs, Danmerkur og Svíþjóðar) í
Norðurskautsráðinu á árunum
2007 til 2013 hefur sannað sig.
Þar var fjallað um sameiginleg
markmið og forgangsröðun sem
leiddi til þess að sett var á stofn
skrifstofa fyrir Norðurskauts-
ráðið. Norðurlandaráð telur mik-
ilvægt að dragast ekki aftur úr
þegar Kanadamenn taka við for-
mennsku árið 2013. Norðurlönd
eiga áfram að sýna frumkvæði
og gegna sameiningarhlutverki
í samstarfi á norðurskautssvæð-
unum.
Norðurlandaráð samþykkti því
á vorþingi sínu í Reykjavík í mars
síðastliðnum tillögu um að ríkis-
stjórnir Norðurlandanna ynnu
sameiginlega stefnu um nor-
rænt samstarf til að takast á við
áskoranir norðurskautssvæðis-
ins. Markmiðið ætti að vera að ná
pólitískri fótfestu í stefnumálum
eins og nýtingu náttúruauðlinda,
fiskveiðum, umhverfisvernd,
siglingaleiðum, vöktun og björg-
un á hafi, flutningum og innvið-
um og sjálfbærri efnahagsþróun
sem gagnast íbúum norðurskauts-
svæðisins. Við verðum að byggja
á því sem við erum sammála um
og þróa þessa samstöðu þannig
að hún nái til eins margra stefnu-
mála og mögulegt er.
Með sameiginlegri stefnu geta
norrænu ríkin lagt áherslu á
sameiginleg markmið og sett í
forgang sameiginlegar aðferðir
til að koma þeim á framfæri.
Stefnan getur styrkt enn betur
hlutverk Norðurlanda sem mik-
ilvægs sameiningarafls fyrir
íbúa, umhverfi og öryggi á norð-
urskautssvæðinu. Hugmynd-
in er ekki að mynda norrænan
hóp í Norðurskautsráðinu. Þvert
á móti viljum við styðja við og
efla Norðurskautsráðið með því
að norrænu ríkin leggi í auknum
mæli sitt af mörkum sem þrótt-
mikill aðili í Norðurskautsráðinu.
Norðurskautssvæðin
Kimmo Sasi
forseti Norðurlandaráðs, Finnlandi
Helgi Hjörvar
Íslandi
Bendiks H. Arnesen
Noregi
Bertel Haarder
Danmörku
Karin Åström
Svíþjóð
Óhjákvæmilegur fylgifiskur forsetaræðis
eru stöðug átök milli forseta og þings,
sem iðulega leiða til þráteflis sem stöðvar
allar framkvæmdir.
Rekstrarvörur
- vinna með þér