Fréttablaðið - 23.06.2012, Blaðsíða 22

23. júní 2012 LAUGARDAGUR22
S
umarið 1996 var forsetakjör á
Íslandi. Í byrjun febrúar bauð sig
fram Guðrún Pétursdóttir, for-
stöðumaður Sjávarútvegsstofn-
unar Háskóla Íslands, og naut þá
meðbyrs. Tíu dögum fyrir kjör-
dag dró hún framboðið hins vegar til baka,
þorrin fjöldafylgi. Þá voru eftir fjórir; Ástþór
Magnús son athafnamaður, Guðrún Agnars-
dóttir, læknir og fyrrverandi þingkona
Samtaka um kvennalista, Pétur Kr. Haf-
stein hæstaréttardómari og alþingismaður-
inn Ólafur Ragnar Grímsson. Hann hafði
verið prófessor í stjórnmálafræði, formaður
Alþýðubandalagsins og fjármálaráðherra um
skeið, umdeildur og orðhvass.
Óvænt úrslit
Í ljósi hinnar pólitísku fortíðar sigurvegar-
ans hlutu úrslitin að teljast söguleg og óvænt.
Ólafur Ragnar hlaut 41,4% atkvæða. Næstur
honum kom Pétur Hafstein með 29,5%. Margt
hafði verið Ólafi í vil. Hann setti sig í „for-
setastellingar“ og sagði að þótt Alþingi hefði
verið átakavettvangur gegndi öðru máli um
Bessastaði. Þá minnti hann á að forseti gæti
synjað lögum staðfestingar svo að þau færu í
þjóðaratkvæði. Kjósendur kunnu líka að meta
þau orð Ólafs Ragnars að átta eða í mesta lagi
12 ár væru æskilegur tími á forsetastóli.
Ekkert af þessu skipti þó sköpum. Veiga-
meira var að fólk taldi Ólaf Ragnar þaul-
reyndan á alþjóðavettvangi. Kosningaherferð
hans var vel heppnuð og ekkert til sparað.
Einnig munaði mikið um Guðrúnu Katrínu
Þorbergsdóttur, hina glæsilegu eiginkonu
forsetaefnisins. Loks naut Ólafur Ragnar
þess að keppinautarnir höfðu hver sína byrði
að bera. Ástþór Magnússon átti aldrei sigur-
von, Guðrún Agnarsdóttir þótti of lík Vigdísi
Finnbogadóttur og Pétur Kr. Hafstein var
lítt þekktur og hlédrægur. Þar að auki virtist
mörgum hann hafa leitað leyfis hjá Davíð
Oddssyni forsætisráðherra að fara í framboð
og það kunni ekki góðri lukku að stýra.
Á Íslandi vinna þeir forsetakjör sem þykja
standa fjærst hinu pólitíska valdi. Sumarið
1996 átti það við um Ólaf Ragnar Grímsson.
Breytti þá engu að hann hafði verið í eldlínu
stjórnmálanna í nær þrjá áratugi fyrir þrjá
ólíka stjórnmálaflokka. Sú ímynd sem hann
skóp sér sagði annað.
Átök við sjálfstæðismenn
„Hvers konar loddari ert þú?“ kallaði Davíð
Oddsson undir ræðu Ólafs Ragnars í fyrsta
sinn sem þeir tókust á í þingsölum. Síðar
sagði Ólafur að í Davíð væri „skítlegt eðli“.
Vart kom á óvart að forsetinn nýi hafði ekki
setið lengi í embætti þegar óþol sjálfstæðis-
manna í garð hans brast fram. Eftir sárasak-
laus ummæli Ólafs um vonda vegi á Barða-
strönd vönduðu þeir um við hann að standa
utan stjórnmálabaráttunnar.
Næstu ár gætti áfram núnings af þessu
tagi. Í stórum málum hélt Ólafur Ragnar sig
þó til hlés. Áskorunum um að staðfesta ekki
umdeild lög um kjör öryrkja sinnti hann ekki.
Ekkert sagði hann af eða á um Kárahnjúka-
virkjun eða stuðning við Íraksstríð. En árið
2004 urðu umskipti. Snemma árs reiddist
forseti því að við aldarafmæli heima stjórnar
sýndi Davíð Oddsson honum lítinn sóma.
Gagnkvæm andúð þessara ráðríku manna
duldist engum og um sumarið mættust stálin
stinn. Yfir 30.000 manns skoruðu á forseta að
undirrita ekki fjölmiðlalögin svonefndu sem
Davíð hafði fengið samþykkt á Alþingi. Við
þessu varð Ólafur Ragnar og beitti málskots-
rétti forseta, í fyrsta skipti í sögunni.
Þótt forsætisráðherra væri skapi næst að
hunsa þá ákvörðun skorti hann pólitískt afl
og lagalegu rökin voru veik. Lögin voru aftur-
kölluð en í kappinu við að klekkja á fjölmiðla-
veldi andstæðinga sinna hafði Davíð skapað
alþýðuhetjuna Ólaf Ragnar. Um leið varð
forsetinn óskabarn Samfylkingarinnar og
Vinstri grænna.
„Séð-og-heyrt-væðing“
Sama ár og Ólafur Ragnar Grímsson settist á
Bessastaði hóf tímaritið Séð og heyrt göngu
sína. Fyrsta árið prýddu forsetinn og fjöl-
skylda hans forsíðu þess þrisvar og því náði
víst enginn annar nema Hemmi Gunn. Áfram
var Ólafur Ragnar í sviðsljósinu og vorið
2000 bjó fjölmiðlamaðurinn Stefán Jón Haf-
stein til hugtakið „séð-og-heyrt-væðing“ yfir
„fínafólkstilburðina“ sem honum fundust
svífa yfir vötnum.
Þá höfðu skipst á skin og skúrir í einka-
lífi Ólafs Ragnars. Haustið 1998 lést Guðrún
Katrín Þorbergsdóttir eftir erfið veikindi.
Ári síðar tókust ástir með forseta og Dorrit
Moussaieff, efnaðri athafnakonu í Lundúnum.
Hún var tápmikil og fjölmiðlar hlutu að sýna
henni áhuga. Tíðarandinn var að breytast,
Ólafur Ragnar átti ekki einn sök á hinni
meintu „séð-og-heyrt-væðingu“. Hann sýtti
hana þó sjaldnast.
„Guðfaðir útrásarinnar“
Í forsetatíð Ólafs Ragnars hófst fyrir alvöru
íslenska útrásin, aukin umsvif Íslendinga á
alþjóðavettvangi. Útrásarárin löðuðu fram
það besta og versta í fari forseta. Athafna-
menn mátu þekkingu hans og kapp við að
bera hróður Íslands sem víðast. Tengslanet
hans var þéttofið, einkum þegar við bættust
sambönd Dorritar í heimi hinna frægu og
vellríku. Ræður flutti forseti fumlaust og var
meiri eldmóður í honum en varfærnum emb-
ættismönnum eða ráðherrum, misvel mælt-
um á erlendar tungur. Mikilvægi smáríkja
og málefni norðurslóða urðu Ólafi Ragnari
einkar hugleikin, auk loftslags- og orkumála.
Þetta var gott og blessað. Hitt var verra að
í ákafa sínum gekk forseti of langt. Með hlið-
sjón af öllu sem nú var unnt að styðja og gera
fannst honum lítið um síðustu forvera sína á
Bessastöðum. Þó að hann nefndi engin nöfn
duldist fáum að þegar hann talaði um forseta
sem hefði bara „labbað um túnin og skrifað
undir lögin“ var Kristján Eldjárn, sá far-
sæli þjóðhöfðingi, í huga hans. Þegar Ólafur
ítrekaði að forsetinn væri ekki „puntudúkka“
sveigði hann að Vigdísi Finnbogadóttur.
Verkin gátu líka verið vafasöm, þrátt fyrir
góðan vilja. Meðmælabréf samdi Ólafur
Ragnar fyrir útvalda viðskiptamenn. Þess
háttar traustsyfirlýsingar, sem líktust helst
óútfylltum víxli fyrir hönd þjóðarinnar, gátu
komið forsetanum í koll. Það áttu dæmin
eftir að sanna og greiða þáði Ólafur Ragnar
líka af auðjöfrum og bankamönnum, flaug í
þotum þeirra og fékk stóru bankana þrjá til
að kosta ítarlega sögu um afrek sín sem „guð-
faðir útrásarinnar“.
Eins ámælisverðar voru hástemmdar lýs-
ingar Ólafs Ragnars Grímssonar á eðlis-
lægum yfirburðum íslenskra athafnamanna.
Velgengni í hörðum heimi alþjóðaviðskipta
útskýrði hann með því að Íslendingar hikuðu
ekki heldur létu slag standa, traust ríkti milli
manna að fornum sið og þeir mætu góðan orð-
stír ofar öllu. Stundum mátti skilja forseta
þannig að auknu veldi Íslendinga í vísindum,
listum og viðskiptum mætti helst líkja við
vöxt Flórens á endurreisnartímanum eða
Aþenu til forna.
Þannig lofaði forsetinn „íslenska efnahags-
undrið“. Fáir gengu eins langt. Samt var hann
fráleitt einn um drambið og það er auðvelt
að vera vitur eftir á. Í oflæti útrásaráranna
líkaði fólki vel að eiga forseta af þessu tagi.
Samkvæmt skoðanakönnun snemma árs 2008
sögðust 87% aðspurðra ánægð með störf Ólafs
Ragnars Grímssonar. En svo hrundi allt.
Hrun banka og forseta
Vöxt bankanna og hrun þeirra haustið 2008
mátti einkum rekja til óhóflegra lána, sinnu-
leysis og óráðsíu. Sama gilti um veldi ýmissa
auðjöfra sem Ólafur hafði vingast við. „Efna-
hagsundrið“ var ekki flóknara en það.
Bankarnir voru vart fallnir þegar forseti
Íslands kvaðst þurfa að líta í eigin barm og
sjá hvar honum hefði orðið á. En orðspor hans
var stórlaskað; snemma árs 2009 sýndu kann-
anir að einungis þriðjungur landsmanna var
ánægður með störf hans. Eftir hrunið hafði
Ólafur Ragnar haft hægt um sig og ekkert
heyrðist frá honum undir lok árs 2008 þegar
ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylk-
ingar fékk samþykkta þingsályktunartillögu
um lausn Icesave-deilunnar við Bretland og
Holland, með ábyrgð ríkissjóðs á innstæðum
í útibúum Landsbankans ytra.
Sumarið 2009 höfðu veður skipast í lofti
og ný ríkisstjórn Samfylkingar og Vinstri
grænna ákvað að semja á svipuðum nótum
við bresk og hollensk stjórnvöld. Í meðförum
Alþingis á frumvarpi stjórnarinnar bættust
við fyrirvarar sem forseti vísaði til þegar
hann staðfesti í september 2009 lög um Ice-
save-samninga. Þá fannst honum ekki þörf á
að þjóðin ætti lokaorðið í hinni miklu deilu,
jafnvel þótt lögin kvæðu á um milljarðaskuld-
bindingar.
Línur í Icesave-deilunni hafa ætíð markast
af því hvort menn sitja í stjórn eða stjórnar-
andstöðu. Sjálfskipaðir sigurvegarar munu
reyna að skrá söguna og eru reyndar byrj-
aðir á því. En þeim verður ekki kápan úr því
klæðinu þegar upp er staðið. Til þess eru
staðreyndirnar of skýrar. Þetta á líka við um
forsetann. Valdhöfum í Lundúnum og Haag
má hann þakka að hafa losnað úr Icesave-
snörunni. Þeir neituðu að samþykkja fyrir-
vara Alþingis og því þurfti að semja upp á
nýtt. Í árslok 2009 var það samkomulag sam-
þykkt á þingi með nær minnsta mun. Um
sama leyti var forseti hafður að þvílíku háði
og spotti í áramótaskaupi að þess voru engin
dæmi. Átti hann sér viðreisnar von?
Upprisan
Ólafi Ragnari Grímssyni bárust nýju Ice-
save-lögin en sömuleiðis áskoranir um 56.000
Íslendinga að staðfesta þau ekki. Indefence-
hópurinn hafði unnið þrekvirki og forseti
hlýddi kalli fólksins. Með synjun hans voru
lögin lögð í dóm þjóðarinnar og kolfelld.
Langflestir Íslendingar lofuðu afstöðu Ólafs
Ragnars. Aftur var sest að samningaborði og
í þetta sinn var drjúgur meirihluti Alþingis
hlynntur málalyktum. Engu að síður beitti
forseti synjunarvaldi aftur. Nú var mjótt
á munum en sem fyrr fengu lögin þó ekki
meirahlutafylgi. Dómstólaleiðin beið og tím-
inn leiðir í ljós hverjar lyktir hennar verða.
Liðsmenn Samfylkingar og Vinstri grænna
hugsuðu Ólafi Ragnari þegjandi þörfina.
Kátínan frá 2004 var horfin og sjálfstæðis-
menn sem þá fordæmdu forseta lofuðu hann
nú. Sjaldan hefur sannast eins vel að óvinur
óvinar getur talist góður vinur.
Ólafur Ragnar Grímsson virtist orðinn for-
seti fólksins og afl útrásaráranna vaknaði á
ný. Ytra varði hann hagsmuni Íslands, alltaf
kappsamur, stundum óskammfeilinn. Það var
þetta sem þurfti í hatrammri milliríkjadeilu.
Á sama tíma virtist Jóhanna Sigurðardóttir
forsætisráðherra forðast erlenda ráðamenn
og fjölmiðla eins og heitan eldinn og í löng un
sinni til að vinna stundarsigra á Alþingi
sólunduðu þingmenn virðingu þess í samfé-
laginu. Tómarúmið sem skapaðist fyllti for-
seti með glöðu geði.
Klókindi og ótti
Í nýársávarpi 2012 tilkynnti forseti að hann
hygðist láta gott heita, eftir 16 ár á Bessa-
stöðum. Eða hvað? Vinir forseta hrundu af
stað undirskriftasöfnun og honum snerist
hugur, hafi hann þá einhvern tímann ætlað
sér að hverfa á braut. Klókindi eða klækir
þóttu lengi aðalsmerki hans í stjórnmála-
baráttunni. Nú er hann í öðrum stellingum
en 1996. Nú vill hann vera brjóstvörn þjóðar
gegn máttlausu þingi og óvinsælli stjórn,
leiðtoginn sterki á „óvissutímum“. Nú leitar
hann ekki aðeins stuðnings þeirra sem vona
heldur líka þeirra sem óttast. Og nú viður-
kennir hann ekki eigin afglöp í aðdraganda
hrunsins, það væri veikleikamerki. Nú eru
hin hrikalegu áföll frekar borin saman við
endalok ullarvinnslu hjá Álafossi.
Við rannsóknir mínar á sögu síðustu ára-
tuga hef ég leitað í smiðju Ólafs Ragnars
Grímssonar. Hann hefur reynst vingjarn-
legur, fróður og ráðagóður, jafnvel víðsýnn
og launfyndinn. En snúist sagan um hagsmuni
hans sjálfs verða hamskipti.
FORSETAHJÓN Á SVÖLUM ALÞINGISHÚSSINS Kosningaherferð Ólafs Ragnars Grímssonar þótti vel heppnuð og ekkert var til sparað. Mikið munaði um hina
glæsilegu eiginkonu hans, Guðrúnu Katrínu Þorbergsdóttur. Myndin var tekin að embættistöku lokinni 1. ágúst 1996. MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
Valdhöfum í Lundúnum og Haag má hann
þakka að hafa losnað úr Icesave-snörunni.
Þeir neituðu að samþykkja fyrirvara Alþingis
og því þurfti að semja upp á nýtt.
Málskot, útrás, hrun og ótti
Ólafur Ragnar Grímsson hefur verið vinsæll forseti, óvinsæll forseti, útrásarforseti, séð-og-heyrt forseti, forseti fólksins, forseti
vinstrimanna og forseti hægrimanna. Guðni Th. Jóhannesson fjallar um einn lífseigasta bragðaref íslenskrar stjórnmálasögu.