Fréttablaðið - 18.10.2012, Blaðsíða 30

30 18. október 2012 FIMMTUDAGUR
Það er grundvallaratriði í lýð-ræðislegu stjórnskipulagi að
allir þegnar samfélagsins hafi
jafna möguleika til þess að hafa
áhrif á stjórn landsins. Atkvæði
allra kjósenda vegi jafnt þegar
gengið er til kosninga. Á þetta var
lögð mikil áhersla á Þjóðfundin-
um og hefur þetta verið áberandi
krafa á öllum stigum við endur-
nýjun stjórnarskrárinnar. And-
stæðingum þessa brýna máls
hefur tekist að gera þetta að deilu-
máli milli landsbyggðar og þétt-
býlis á SV-horni landsins. Þetta
misvægi er að hluta til afleiðing
búsetuflutninga frá dreifbýli til
þéttbýlis, ekki meðvitað pólitískt
markmið. En það veldur aftur á
móti að mikil völd eru í höndum
flokksmaskínanna, sakir þess að
núgildandi kosningakerfi er þann-
ig að allt að 2/3 þingsæta eru fyrir
fram örugg og tryggir núverandi
flokkakerfi.
Landsbyggðin hefur alltaf átt
fleiri fulltrúa á þingi en íbúahlut-
fall segir til um. Miklar breyting-
ar voru gerðar til bóta með kjör-
dæmabreytingunni árið 1959 og
síðar með nýrri kjördæmaskipan.
Í alþingiskosningum 2009 voru
um 2.400 kjósendur á kjörskrá að
baki hverjum kjörnum þingmanni
í Norðvesturkjördæmi en tæplega
5.000 í Suðvesturkjördæmi. Þing-
maður í Suðvesturkjördæmi þurfti
þannig að fá ríflega tvöfalt fleiri
atkvæði en þingmaður í Norðvest-
urkjördæmi til að ná kjöri.
Eftirlitsmenn Öryggis- og sam-
vinnustofnunar Evrópu (ÖSE)
voru hér á landi og fylgdust með
síðustu alþingiskosningum. Í
skýrslu ÖSE um kosningarnar var
bent á að misvægi atkvæða milli
höfuðborgarsvæðisins og lands-
byggðarinnar væri alltof mikið.
Reglur ÖSE kveða á um að mis-
vægið milli einstakra kjördæma
sé innan 10% og aldrei meira en
15%. Mismunurinn hér fór aftur
á móti upp í 100% og taldi ÖSE að
tímabært væri að huga að endur-
skoðun á viðkomandi lagaákvæði
um dreifingu þingsæta.
Í umræðum um stöðu dreifbýlis
gagnvart þéttbýlinu á SV-horninu
er málum gjarnan stillt upp með
þeim hætti, að dreifbýlið búi við
einhvers konar samsæri af hálfu
þéttbýlinga. Til þess að vinna
gegn þessu samsæri verði að við-
halda mismunandi vægi atkvæða.
Með því sé stuðlað að öflugri
atvinnutækifærum í dreifbýlinu
og launakjör bætt, samfara því
að minnka atvinnuleysi og slaka
félagslega stöðu í dreifbýlinu.
Þessu er haldið fram þrátt fyrir að
um áratugaskeið hafi verið mikið
misvægi atkvæða og atvinnuleysi
og slök félagsleg staða hér á landi
er mest í úthverfum höfuðborgar-
svæðisins.
Í tillögum Stjórnlagaráðs er lagt
til í 39. grein að öll atkvæði á land-
inu vegi jafnt. Alþingi geti ákveðið
hvort landið verði eitt kjördæmi
en skipt því upp í allt að átta kjör-
dæmi. Í tillögum stjórnlagaráðs
er gert ráð fyrir að hægt sé að
setja lágmörk sem tryggi hverju
kjördæmi lágmarksfjölda þing-
manna í réttu hlutfalli við fjölda
kjósenda viðkomandi kjördæmis.
Þetta er lágmarkstrygging því
kjördæmin munu fá að jafnaði
fleiri þingmenn en svarar til kjós-
endafjölda, sérstaklega ef þar eru
frambjóðendur sem höfða til kjós-
enda utan síns kjördæmis. Ástæða
er að benda á að langflestir íbúa
SV-hornsins eiga rætur í öðrum
landsvæðum og eru með miklar
tengingar þangað. Það er líklegt
að sum kjördæmi fái fleiri þing-
sæti en svarar til kjósendatölu. En
það er þá að vilja kjósenda annars
staðar að af landinu, en ekki fyrir
skikkan kosningakerfisins eins og
nú er.
Listar verða boðnir fram á
kjördæmavísu en líka lands-
vísu. Frambjóðandi á kjördæmis-
lista má jafnframt vera á lands-
lista síns flokks eða samtaka,
en þar mega líka vera frambjóð-
endur utan kjördæma. Kjósandi
getur valið einstaklinga, jafn-
vel af mörgum listum. Gagnvart
kjósendum er landið því sem eitt
kjördæmi. Frambjóðandi hlýt-
ur að jafnaði að tala til kjósenda
í kjördæmi sínu en líka höfða til
allra landsmanna, vilji hann hljóta
stuðning utan kjördæmis síns.
Þannig nást kostir landskjörs, sem
kallar fram ábyrgð þingmanna
gagnvart öllum landslýð, en um
leið er trygging fyrir því að rödd
hverrar byggðar heyrist á Alþingi.
Misvægi atkvæða hér á landi
hefur leitt til þess að við búum
við klúðurslegt kosningakerfi,
þar sem reynt er að tryggja jöfn-
uð milli flokka með flóknu jöfnun-
arsætakerfi. Með jöfnu atkvæða-
vægi geta úthlutunarreglur orðið
einfaldari. Í stjórnarskrám er það
grundvallarregla að allir eigi að
vera jafnir fyrir lögum og njóta
sömu mannréttinda. Lýðræðið
getur ekki verið stigskipt. Það er
stjórnarskrárbrot að tala um hálf
mannréttindi í kosningarrétti og í
öðrum lýðréttindum.
Jafnt vægi atkvæða
Rithöfu ndu r i n n Ch a rles Bukowski var eitt sinn inntur
eftir því hvers vegna hann væri
ekki meira þjóðfélagslega meðvit-
aður í skrifum sínum. Hann svar-
aði að í raun og veru hefði þetta
verið miklu betra áður en lýðræð-
ið kom til, þá skipuðu yfirvöldin
þér fyrir í einu og öllu; nú þarftu
fyrst að kjósa þá og svo skipa þeir
þér fyrir! Bukowski blessaður var
ekki sá eini sem hafði litla trú á að
almenningur fengi nokkru að ráða
þótt „stjórnmálaflokka tilhögun“
(einnig kallað lýðræði) væri komið
á. Þegar Grikkir til forna voru að
þreifa sig áfram með þróun lýð-
ræðis þá komust þeir fljótt að því
að fulltrúalýðræðið væri svo gall-
að að þeir aflögðu það og tóku í
staðinn upp aðrar aðferðir sem
þeim fannst endurspegla betur
vilja almennings. Skoðanakann-
anir á Íslandi hafa til dæmis um
langt árabil sýnt að 70-80% þjóð-
arinnar eru á móti kvótakerfinu,
samt hafa breytingar á því allt-
af verið stoppaðar af kjörnum
fulltrúum þjóðarinnar á Alþingi.
Alls konar sérhagsmunir og pen-
ingar hafa greiðan aðgang að
kjörnum fulltrúum og stundum
virkar fulltrúasamkundan sem
flöskuháls fyrir vilja almennings
frekar en farvegur fyrir hann.
Prófkjör er ein af þeim tilraun-
um sem gerðar hafa verið til þess
að tempra einveldi stjórnmála-
flokka og ljá almenningi meiri
áhrif. Það eru ekki nema nokkrir
mánuðir þar til að næsta prófkjör-
shrina hefst. Lítum á nokkra galla
við prófkjör:
Hver flokkur fyrir sig semur
flóknar prófkjörsreglur, flókin og
óljós kæruferli, engin utankjör-
fundakosning, langir framboðs-
frestir, mismunandi aldurstak-
mörk, tímafrekt, fjárfrekt fyrir
frambjóðendur o.s.frv. Smölun
tíðkast, menn sem ætla sér ekki að
kjósa viðkomandi flokk kjósa samt
í prófkjöri hans. Stundum er reynt
að koma í veg fyrir smölun með
því að láta kosta að ganga í flokk-
inn fyrir kosningar, þ.e. menn
greiða fyrir að taka þátt í próf-
kjöri; stundum greiðir sá sem er
að smala flokksgjaldið fyrir hinn
smalaða og þannig geta fjársterkir
aðilar smalað meira í prófkjör en
aðrir. En aðalgallinn er að aðeins
hinir flokksbundnu geta kosið í
prófkjöri, allir hinir sem munu
kjósa flokkinn í næstu kosningum
en eru ekki meðlimir í flokknum
ráða engu um hverjir verða efstir
og fara inn á þing.
Nýja stjórnarskráin tekur á
þessu vandamáli, reyndar er
rauði þráðurinn í henni einmitt að
tempra einveldi stjórnmálaflokk-
anna og færa valdið nær almenn-
ingi, í þessu tilviki með því að
almenningur, sérhver kjósandi í
kjörklefanum krossar við þá ein-
staklinga sem hann vill að verði
efstu mennirnir á sínum lista. Þá
leysast öll vandamálin varðandi
prófkjörin sem að ofan eru rakin,
í reynd verða prófkjörin færð inn
í kjörklefann. Þetta er reyndar
svo sjálfsögð lýðræðisbót að hún
hefur fyrir löngu verið tekin upp í
mörgum nágrannalöndum okkar.
Þetta er bara eitt dæmi um þau
fjölmörgu atriði í nýjum stjórnar-
skrárdrögum sem færa almenn-
ingi meiri áhrif í stjórn landsins;
önnur eru t.d. að almenningur
getur knúið fram þjóðaratkvæða-
greiðslur o.s.frv.
Þann 20. okt. verður þér boðið að
hafa völdin sjálf/ur.
Almenningur ræður
framámönnunum
Því hefur verið haldið fram að undanförnu í mikilvægum fjöl-
miðlum á borð við Kastljós RÚV
að stjórnarskrá íslenska lýðveldis-
ins frá 1944 hafi verið samþykkt í
góðri sátt og eindrægni. Mikil kjör-
sókn og hátt hlutfall atkvæða með
stjórnarskránni sé til marks um
þetta. Af þessu tilefni er rétt að
rifja upp nokkur atriði sem finna
má í handbókum eins og Öldinni
okkar eftir Gils Guðmundsson eða
Ísland á 20. öld eftir Helga Skúla
Kjartansson, auk heimilda á Ver-
aldarvefnum.
Það er vissulega rétt að kjörsókn
var mikil (98,61%) í þjóðaratkvæði
um slit sambandsins við Dani og
nýja stjórnarskrá, sem haldið var
20.-23. maí 1944. Rúm 97% þeirra
sem atkvæði greiddu lýstu sam-
þykki við sambandsslitin og 95%
við lýðveldisstjórnarskrána. En þar
með er ekki nema hálf sagan sögð.
Tvö mál voru á dagskrá þessa
þjóðaratkvæðis og leikur enginn
vafi á því að það var fyrra málið,
sambandsslitin, sem olli þessari
óvenjulegu kjörsókn. Samkvæmt
sambandslögunum frá 1918 mátti
segja þeim upp eftir 25 ár og
íslenska þjóðin var nær einhuga um
að fylgja því eftir nú, þegar frest-
urinn var liðinn, enda mæltu allar
aðstæður með því.
Stjórnarskrárfrumvarpið sem
Alþingi hafði samþykkt og var borið
undir þjóðina í atkvæðagreiðslunni
fól nær eingöngu í sér breytingar
sem tengdust sambandsslitunum,
til dæmis að Ísland skyldi vera lýð-
veldi með þjóðkjörnum forseta í
stað Danakonungs. Atkvæðin með
sambandsslitunum voru um 1.500
fleiri en með stjórnarskránni. Með
hliðsjón af umræðum á þessum
tíma má ætla að í þeim hópi hafi til
dæmis verið kjósendur sem vildu
að landið yrði sjálfstætt konungs-
ríki í stað lýðveldis, eða að forseti
yrði þingkjörinn. Atriði sem tengd-
ust ekki sambandsslitunum voru
einfaldlega ekki ofarlega í huga
fólks þegar slíkt stórmál var ann-
ars vegar.
Stjórnarskrárfrumvarpið var
undirbúið í sérstakri nefnd sem
hafði í upphafi það hlutverk að
fjalla um alla stjórnarskrána.
Þegar nefndin skilaði af sér sagði
hún:
„[Nefndin skilar] með þessu
stjórnarskrárfrumvarpi og grein-
argerð fyrri hluta þess verkefnis, er
henni var falið, en mun áfram vinna
að seinni hluta verkefnisins, sem
sé að „undirbúa aðrar breytingar
á stjórnskipulaginu, er þurfa þykir
og gera verður á venjulegan hátt“.“
(Alþingistíðindi A 1944 bls. 11–12).
Hér þarf ekki frekar vitnanna
við: Höfundurinn sjálfur, nefndin
sem undirbjó frumvarpið, hefur
litið svo á að verki hennar væri
ekki lokið og hún ætlaði sér að
vinna áfram að því. Þannig hófst
þrautagangan sem enn er ekki lokið,
um heildstæða samningu og sam-
þykki stjórnarskrár fyrir lýðveld-
ið Ísland. Vonandi berum við gæfu
til að ljúka henni á næstu mánuðum
eða misserum.
En hvernig stendur á því að
menn berja höfðinu við steininn í
umræðunni núna, kjósa að neita
staðreyndum og halda því fram að
stjórnarskráin hafi ekki verið hugs-
uð til bráðabirgða? Hverja eigum
við frekar að spyrja um það en höf-
undana sjálfa? Er ekki nær að verja
tíma, orku og prentsvertu í að ræða
eitthvað annað?
Niðurstaðan úr þessu greinar-
korni er kristallstær: Mikil kjör-
sókn í þjóðaratkvæðagreiðslunni
1944 er aðeins til marks um ein-
hug þjóðarinnar um sambandsslit-
in. Hvorki kjörsókn né atkvæðatöl-
ur um stjórnarskrána segja okkur
nokkuð marktækt um afstöðu kjós-
enda til annarra ákvæða í stjórn-
arskránni sem voru að langmestu
leyti óhögguð og voru ekki í brenni-
depli enda stóð til að breyta þeim
fljótlega. Og almennt var litið á
nýju stjórnarskrána sem bráða-
birgðaáfanga sem þó væri nauð-
synlegur vegna þess sem meira
var; sambandsslitin sjálf. Starfinu
að stjórnarskrá hins nýja lýðveldis
yrði haldið áfram.
Um sambandsslit
og stjórnarskrá 1944
Ný stjórnarskrá
Guðmundur
Gunnarsson
stjórnlagaráðsmaður
Ný stjórnarskrá
Þorsteinn
Vilhjálmsson
fv. prófessor í
vísindasögu og
eðlisfræði og ritstjóri
Vísindavefsins
Ný stjórnarskrá
Andrés
Magnússon
var í stjórnlagaráði