Fréttablaðið - 28.12.2012, Blaðsíða 12

28. desember 2012 FÖSTUDAGUR| FRÉTTIR ERLENDIR VENDIPUNKTAR | 12
samsömun manna og hópa við
trúarbrögð. Íslam er ekki ein trú
frekar en kristni eða hindúismi og
fylkingar eru fleiri en tölu verður
á komið. Þær mynda grunn að
sjálfsmynd manna og samfélaga.
Tvo meginmeiði má greina og á
árinu magnaðist spenna bæði
innan samfélaga og á milli þeirra
í kringum þessa skiptingu. Í Sýr-
landi telja alavítar, minnihluta-
hópurinn sem ræður ríki og her,
sig vera sjía-múslíma sem er
raunar umdeild skilgreining en
uppreisnarmenn eru flestir súnn-
ítar. Átök sem klædd eru í svip-
aða trúarlega búninga geisa líka
í Írak og urðu enn alvarlegri á
árinu. Undir þessi átök og fleiri
kynda öflug ríki hvort af sínum
trúarlega meiðnum, Sádi-Arabía
sem notar olíugróða til að fjár-
magna trúboð og Íran sem hagn-
aðist pólitískt á innrás Bandaríkj-
anna í Írak. Sú velgengni snerist
hins vegar við á árinu og það kom
á óheppilegum tíma fyrir ráð-
andi öfl í Íran þar sem vaxandi
óánægju gætir með stjórn trú-
manna. Á árinu heyrðist minna
í þeim risastóra meirihluta mús-
líma sem er andvígur ofbeldi og
notkun trúarinnar í þágu póli-
tískra afla. Víða þrengir nú að
þessum meirihluta þótt þaðan
komi flestir vormenn araba.
Orrustur við Íslam
Mubarak í Egyptalandi og Assad-
feðgunum í Sýrlandi tókst að eyða
möguleikum fólks til að bind-
ast böndum í borgaralegu sam-
félagi. Þessar stjórnir, og margar
fleiri, lifðu á því að þykjast eini
valkosturinn við íslamska öfga-
menn. Þessu var víða trúað og
Bandaríkin og fleiri studdu því
margar ríkisstjórnir sem eyddu
kerfisbundið allri lýðræðislegri
samtakamyndun svo nú er erfitt
að byggja upp lýðræði. Baráttan
í Egyptalandi stendur á milli
barna arabíska vorsins sem vilja
lýðræðislegt og opið samfélag
og íslamska bræðralagsins sem
vill hvorugt. Bræðralagið er vel
skipulagt og hefur helst áhyggjur
af róttækari fylkingum trúmanna.
Draumar þess um trúarlegt sam-
félag á grunni fornra ritninga í
stað ósóma samtímans urðu opin-
berir á árinu. Tæpt er um varnir,
miðjuna vantar. Sama er að gerast
í Sýrlandi. Þar eru hinir trúuðu að
ná yfirhöndinni í krafti sannfær-
ingar sinnar og peninga frá Persa-
flóa. Óljósari draumar almennings
um lýðræði og mannréttindi hafa
ekki sama styrk þótt fleiri deili
þeim. Nú berjast alavítar eins og
um líf þeirra sé að tefla. Sem það
gæti verið. Þeir trúuðu og skipu-
lögðu ráða mestu hinum megin.
Lömun lýðræðis
Í langstærsta lýðræðisríki heims,
Indlandi, náði pólitíkin enn einu
sinni að lama vöxt í atvinnulífinu.
Það sama mátti segja um Japan,
þriðja stærsta hagkerfi heims-
ins, og að sínu leyti um Banda-
ríkin þar sem átök á milli þings
og framkvæmdavalds þjóna lítið
lýðræði og stefna í öngstræti.
Afleiðingarnar á Indlandi eru
sýnu alvarlegastar því þar deyja
þúsundir barna á hverjum degi
úr fátækt, jafnmörg og í allri
Afríku. Atvinnulífið hafði tekið
vel við sér á síðustu árum en upp-
lausn og lömun einkenna pólitík.
Landið er tvöfalt fjölmennara en
Evrópa og heimkynni ólíkra þjóða
sem síðan eru klofnar með hinum
margvíslegasta hætti. Stjórnmál
hafa orðið sífellt flóknari á lands-
vísu og skipting eftir tungu málum,
trúarbrögðum, kynstofnum, þjóð-
erni og menningarbundinni
stéttastöðu hefur fengið vaxandi
þýðingu. Í Japan hefur ríkt stjórn-
málakreppa af öðru tagi í áratugi
en undir lok ársins dró til tíðinda.
Stóra málið í Japan er næsta fram-
andlegt fyrir Íslendinga, nefnilega
það að búa til verðbólgu sem ný
ríkisstjórn heimtar að seðlabank-
inn geri. Í Bandaríkjunum virðist
stjórnmála kerfið virka sífellt verr
og fátt vera í boði til bóta enda
hefur stjórnarskráin þar svipaða
stöðu og ritningin. Mikilvægasta
þróun ársins var líka utan stjórn-
málanna. Nú er að verða ljóst að
Bandaríkin geta fljótlega orðið
sjálfum sér næg í orkuöflun. Það
getur haft margvíslega þýðingu.
Atvinnulíf þar vestra getur nú
fengið orku á lægra verði en iðn-
aður í Kína. Bein áhrif eru líka
á Miðaustur lönd þar sem orku-
hagsmunir Bandaríkjanna hafa
oft ráðið ferðinni. Svo eru það
umhverfismálin.
Öngstræti einræðis
Það áraði þó verr fyrir einræði
en lýðræði á árinu. Pólitískur
vandi Kína sést ekki í hagtölum
en fámennisstjórnin, sem raunar
telur tugi þúsunda valdamanna,
er ekki sjálfbært kerfi. Ekki einu
sinni efnahagslega, hvað þá póli-
tískt. Þetta sást kannski ekki vel
á árinu 2012 og mun líklega enn
síður sjást á komandi ári þegar
nýir leið togar fara að lofa um-
bótum en verður skýrt innan
tíðar. Í Rússlandi gengur plat-
lýðræði Pútíns ekki heldur upp,
hvorki pólitískt né efnahagslega.
Það grillti í þau sannindi á árinu
2012 en þau verða ljósari á næstu
misserum. Eitt áhyggjuefni minnti
óþægilega á sig á árinu. Þjóðernis-
hyggja er síðasta vígi skálksins,
var eitt sinn sagt. Mikil hætta er
á því að kínversk stjórnmál, og
kannski rússnesk líka, rati inn í
öngstræti þjóðernishyggju þegar
meiri órói fer að skapast. Deilur
Kínverja um landamæri við sex
nágrannaríki síðustu mánuði
minna á þetta.
Þjóðernishyggja
Í kreppum samtímans árar illa fyrir
alþjóðlega samvinnu. Margt minnti
á þetta á árinu, ekki síst tilraunir til
einangrunar í viðskiptum sem gera
oftast illt verra. Remb ingur ríkja
í pólitík hamlaði líka lausn stórra
vandamála í öllum álfum heimsins
flestum til ógagns og viljaleysi til
samvinnu í umhverfismálum ógnar
nú bein línis mannkyninu. Mál
dagsins hvöttu ekki til samvinnu á
líðandi ári þótt þar sé flestar lausnir
að finna.
Það minnsta og stærsta
Á endanum hlýtur að skipta mestu
hvernig menn skilja veruleikann.
Mikil gjá er orðin á milli skilnings
vísindanna og almennings á tilver-
unni sjálfri. Umræður um Higgs-
öreindina, eða sviðið, sem líklega
mældist á árinu sýndu merki um
aukinn áhuga á raunveru legum
sannindum um eðli heimsins.
Flestum sem nenna að lesa er orðið
ljóst að sjálfur veruleikinn er ger-
samlega annar en sá sem blasir við
augum og viðteknar hugmyndir ná
til. Það mun líklega smám saman
fá þýðingu.
Það ríkti óvíða sú stemm-ing árið 2012 að nú væru menn á réttri leið. Vafi fylgir vegferð hverri en það var óvanalega víða
sem nagandi efi um almenna
stefnu setti beinlínis mark sitt á
þjóðlíf. Um leið var sú sannfær-
ing almenn að mikið væri í húfi
og margt myndi ráðast af fram-
vindu mála. Ekki að ástæðulausu.
Það var eins og þjóðir um víða
veröld rækjust samtímis á póli-
tíska veggi.
Fjórar sögur
Sums staðar birtust þeir sem
efnahagslegir múrar eins og í
skuldakreppu Evrópu og fjár-
lagahalla Bandaríkjanna. Atvik
og orðræða ársins sýndu þó vel
að báðar eru kreppurnar póli-
tískar. Annars staðar var stjórn-
málalegt eðli erfiðustu viðfangs-
efna þjóða enn ljósara eins og
í pólitískri lömun Indlands og
Japan eða í upplausn og átökum
víða um Miðausturlönd. Á árinu
kom líka betur í ljós hvað Kína
stendur frammi fyrir erfiðum og
flóknum pólitískum spurningum.
Ekki ósvipaða sögu má segja
um Rússland þótt aðstæður séu
ólíkar. Kannski má tengja þessa
hluti saman með því að segja
að árið hafi fyrst og fremst lit-
ast af fjórum pólitískum sögum
um stjórnar form, gjaldmiðla og
trúarbrögð.
Eldskírn evrunnar
Margir sem þekkja fjármála-
markaði í þaula spáðu því fram
á haust að evran myndi ekki lifa
árið í óbreyttri mynd. Þeir sem
þekkja vel til stjórnmála í Þýska-
landi og skilja pólitískar aðstæður
í Evrópusambandinu spáðu hins
vegar yfirleitt hinu gagnstæða.
Þeir reyndust hafa rétt fyrir sér.
Fæðing evrunnar var pólitísk og
líf hennar er það enn. Framhalds-
saga ársins var um tíða og jafnan
árangurslausa neyðarfundi
ESB ríkja þar sem menn sýnd-
ust glíma við ofurefli markaða,
reiði kjósenda og eigið getuleysi.
Fréttir af fundunum voru um
lömun og upplausn. Þetta sýndi
vel hversu erfitt er að samhæfa
stefnu margra ólíkra ríkja í við-
kvæmustu málum. En fundirnir
sýndu hins vegar líka hversu náið
samstarf ESB ríkja er orðið og
hve þýðingar mikið það er fyrir
þær þjóðir sem í hlut eiga. Hugi
menn að því sem raunverulega
var rætt á árinu sjá þeir strax að
svona tilraunir samstarfs væru
algerlega óhugsandi í nokkrum
öðrum heimshluta. ESB fékk líka
á árinu viðurkenningu á sögulegri
þýðingu sinni í heiminum með
friðar verðlaunum Nóbels. Við
árslok eru stór vandamál óleyst
en aukinnar bjartsýni er þó farið
að gæta um framtíð evrunnar.
Spurningar snúast ekki lengur um
pólitískan vilja einstakra ríkja til
að viðhalda samstarfinu eins þær
gerðu mestan part ársins. Þær
snúast núorðið um hvort stjórnir
skuldsettra ríkja Suður-Evrópu
muni finna pólitískan styrk til
að bæta samkeppnisstöðu landa
sinna. Ríkin lögðu öll grunn að
umbótum á árinu. Fórnirnar sem
menn eru að færa í skuldugum
ríkjum Evrópu til þess að leysa
sín mál og verða samstarfshæfir
í peningamálum sýna vel mikil-
vægi evrunnar fyrir þjóðirnar
sem nota hana.
Orrustur um íslam
Hin stóra sagan á árinu var um
öllu verri erjur á milli samfélaga
sem líkt og þjóðir Evrópu eiga
saman mikla sögu og menningu.
Skelfilegust voru átökin í Sýrlandi
en þau eru með tvennum hætti
hluti af stærri heild. Í þessum
heimshluta geisa nú tvær ólíkar
orrustur um íslamska trú. Ann-
ars vegar eru átök sem snúast um
➜ Í kreppum samtímans árar illa fyrir alþjóðlega samvinnu. Margt minnti á þetta á árinu,
ekki síst tilraunir til einangrunar í viðskiptum sem gera oftast illt verra. Rembingur ríkja í pólitík hamlaði
líka lausn stórra vandamála í öllum álfum heimsins flestum til ógagns og viljaleysi til samvinnu
í umhverfismálum ógnar nú beinlínis mannkyninu.
Kreppur og rembingur ríkja
Í kreppum samtímans árar illa fyrir alþjóðlega samvinnu og margt minnti á þetta á árinu, að mati Jóns Orms Halldórssonar. Hann segir
að á endanum skipti mestu hvernig menn skilja veruleikann. Sjálfur veruleikinn sé gersamlega annar en sá sem blasir við augum.
ERLENDIR VENDIPUNKTAR 2012
Jón Ormur Halldórsson er stjórnmálafræðingur
og pistlahöfundur í Fréttablaðinu.
Fréttablaðið gerir upp árið með grein um erlenda
vendipunkta sem snúast um alþjóðlega samvinnu
og erjur milli þjóða.
Í SÝRLANDI Uppreisnarmenn fagna eftir að hafa skotið niður orrustuþotu sýrlenska hersins. Átökin í Sýrlandi hafa staðið yfir í á annað ár. NORDICPHOTOS/AFP